TÂY SƠN THẤT HỔ TƯỚNG

1. Vơ Văn Dũng

Sau khi vua Quang Trung mất, Cảnh Thịnh lên ngôi, tuổi c̣n nhỏ, quyền bính đều ở trong tay Bùi Đắc Tuyên.

Bùi Đắc Tuyên người làng Xuân Ḥa, huyện Tuy Viễn, cậu ruột của Cảnh Thịnh. Dưới triều vua Quang Trung, Tuyên nhờ thế em gái là Hoàng hậu Bùi Thị Nhạn nên được làm quan trong triều. V́ ít học, nên chỉ làm Thị Lang Bộ Lễ, nhưng lại được ghép vào nơi cung cấm. Tuyên thường bày nhiều tṛ chơi để mua ḷng Thái Tử Nguyễn Quang Toản.

V́ vậy, nên sau khi lên ngôi báu, Quang Toản liền sử dụng Tuyên và đưa lên làm thái sư, bất chấp cả quan chế đă đặt sẵn. Trong cung đă có Bùi Thái hậu, ngoài triều lại có lắm đại thần nghiêng theo chiều gió như Ngô Văn Sở, Phạm Công Hưng, nên thế lực của Tuyên rất vững. Tuyên mỗi ngày một thêm lộng hành. Các đại thần trung tín đều bất măn. Một số quan văn kẻ th́ t́m cớ già yếu xin về vườn. Kẻ th́ bị Tuyên t́m cớ giáng chức hay cách chức. Một số quan vơ không về cánh với Tuyên, người th́ bị thảm hại, kẻ th́ bị đưa đi trấn thủ nơi xa xôi. Ngay những người trước kia theo Tuyên như Ngô Văn Sở, Lê Văn Hưng cũng không chịu nổi hành vi gian ác của Tuyên, nhiều lúc cũng có thái độ bất b́nh. Tuyên muốn trừ khử khi có dịp. Nhân khi Lê Văn Hưng thắng trận ở Phú Yên, giao thành cho Nguyễn Quang Huy giữ, đem quân về Phú Xuân, Tuyên bắt tội là không thỉnh mệnh trước, có ư muốn làm phản, tâu xin vua chém đầu răn chúng. Vua Cảnh Thịnh y lời, Ngô Văn Sở can nhưng không được, Quan Phụ chánh Trần Văn Kỷ can thiệp, Tuyên nổi giận, giáng chức, đày ra coi trạm Hoàng Giang.

Trần Văn Kỷ nguyên là một danh nhân đất Thuận Hóa, quy thuận nhà Tây Sơn khi Bắc B́nh Vương ra Phú Xuân. Được vua Quang Trung trọng dụng, thường đem theo bên trướng, làm đến chức Trung Thư lệnh. Quang Toản lên ngôi, Kỷ được làm Phụ chánh.

Sau khi đày Trần Văn Kỷ, Tuyên muốn dứt luôn cái nguy là Vơ Văn Dũng, nên sai Ngô Văn Sở ra Bắc Hà thay chức Trấn thủ. Triệu hồi Vơ Văn Dũng về Phú Xuân đợi lệnh. Dũng đem quân hộ vệ về đến Hoàng Giang th́ gặp Kỷ, Kỷ nói:

- Thái sư ngồi trùm cả quân thần, cho ai sống được sống, bắt ai chết phải chết, nếu không sớm trừ đi, e bất lợi cho xă tắc. Ông nên lo liệu trước đi kẻo nữa ăn năn không kịp.

Vơ Văn Dũng vốn tin trọng Văn Kỷ, liền nghe theo. Về đến Phú Xuân, không vào triều, lén cho mời Phạm Công Hưng và Nguyễn Văn Huấn đến bàn mưu giết Bùi Đắc Tuyên. Nhận thấy rơ ràng ḷng tàn nhẫn và tính phản phúc của Tuyên, Hưng và Huấn cùng lo ngại đến thân phận của ḿnh, bèn hưởng ứng ngay lời Dũng. Đêm ấy kéo quân đến vây dinh Thái sư. Chẳng ngờ đêm ấy Tuyên có việc ngủ lại trong cung. Bọn Dũng vây luôn cả cung và đ̣i Cảnh Thịnh giao Tuyên. Không tránh được, Cảnh Thịnh đành bắt Tuyên nạp. Dũng hạ ngục Tuyên, rồi một mặt cho Nguyễn Văn Huấn vào Quy Nhơn bắt con Tuyên là Bùi Đắc Trụ, một mặt giả chiếu ra Bắc Hà bắt Ngô Văn Sở giải về Phú Xuân. Dũng cho rằng ba người Tuyên, Trụ, Sở mưu phản, nên đóng cũi nhốt, đem d́m xuống sông Hương .

Vua Cảnh Thịnh biết là oan nhưng không sao ngăn cản được đành gạt nước mắt khóc thầm.

Trần Quang Diệu đang vây thành Diên Khánh nghe tin lập tức vượt biển về Phú Xuân. Vơ Văn Dũng cùng Nội hầu Nguyễn Thế Tứ đem quân bản bộ ra đóng ở bờ phía bắc sông Hương, ỷ mệnh vua, chống nhau với quân Trần Quang Diệu đóng ở An Cựu bên bờ phía nam sông Hương.

Vơ Đ́nh Tú lấy t́nh quen thân cả đôi bên xin vua Cảnh Thịnh được phép đứng ra ḥa giải, nhờ vậy mà Vơ Văn Dũng cùng Trần Quang Diệu nối lại t́nh xưa. Cả hai kéo binh vào thành bệ kiến Cảnh Thịnh. Vua phong Vơ Văn Dũng làm Đại Tư Đồ. Trần Quang Diệu làm Thái Phó.

Đầu tháng 5 năm Kỷ Mùi (1799), thành Quy Nhơn bị vây. Trấn thủ Lê Văn Thanh chống không nổi nên cầu cứu Phú Xuân. Vơ Văn Dũng cùng Trần Quang Diệu kéo vào đến Quảng Nghĩa th́ bị binh Viết Phước chận lại tại Thạch Tân. Thừa lúc tối Vơ Văn Dũng đem quân theo đường Trung xá mưu đánh úp quân Tống Viết Phước. Chẳng ngờ khắp nơi đều có quân đóng giữ, canh pḥng cẩn mật, nên binh Vơ Văn Dũng thua to. May nhờ Trần Quang Diệu cứu ứng kịp thời, Vơ Văn Dũng mới thoát nạn. V́ vậy Quy Nhơn thất thủ và thành được đổi tên là thành B́nh Định. Vơ Văn Dũng và Trần Quang Diệu được lệnh lui về giữ Quảng Nam.

Nhân việc mất Quy Nhơn, bọn Trần Viết Kiết, Hồ Công Diệu sàm tấu với Cảnh Thịnh là tại Trần Quang Diệu không chịu cứu ứng, nên Quy Nhơn mới mất và xin sai người mang mật thư vào Quảng Nam bảo Vơ Văn Dũng bắt Diệu giết đi. Dũng được thư tự nghĩ:

- Tội là tội của ḿnh. Trần huynh đă có ḷng tốt không cáo giác, sao ḿnh lại nỡ ḷng hại ân nhân thà đắc tội cùng vua c̣n hơn phạm tội vong ân bội nghĩa.

Bèn đưa thư cho Diệu xem. Diệu kéo quân về kinh trị tội bọn gian tà, rồi trở lại Quảng Nam.

Tháng giêng năm Canh Th́n (1800), Vơ Văn Dũng hợp cùng Trần Quang Diệu vào được Quy Nhơn. Vơ Văn Dũng cầm thủy binh đứng giữ cửa biển Thị Nại để Trần Quang Diệu công thành.

Vơ Văn Dũng đem chiến thuyền Đinh Quốc và hơn trăm chiến thuyền nhỏ ra đóng giăng ngang cửa biển. Hai pháo đài Ghềng Ráng và Phương Mai bấy lâu bỏ hoang được Dũng cho sửa sang lại và đặt súng đại bác để canh pḥng.

Năm Tân Dậu (1801) Nguyễn Phúc Ánh kéo binh ra đánh mạnh, tấn công hai mặt thủy và bộ.

Về mặt thủy, quân nhà Nguyễn tấn công hai mặt:

- Nguyễn Văn Lương và Tống Phúc Lương đem thuyền nhỏ vượt ra phía bắc Thị Nại vào cửa Cách Thử, lẻn vào đầm Thị Nại, dùng hỏa công đốt thủy trại Tây Sơn.

- Lê Văn Duyệt và Vơ Di Nguy ở ngoài cửa Thị Nại khi thấy lửa cháy th́ kéo chiến thuyền đánh ập vào.

Ở Thị Nại, Vơ Văn Dũng canh pḥng nghiêm ngặt, súng đại bác sẵn sàng nhả đạn. Nhưng đang đêm, th́nh ĺnh thấy thủy trại cháy, vội cho quân đi chữa lửa. Vơ Di Nguy trông thấy ánh lửa liền xua quân tiến vào. Súng trên pháo đài bắn xuống, đánh ch́m hết đoàn thuyền tiên phong. Vơ Di Nguy bị trúng đạn chết. Lê Văn Duyệt đốc binh tiếp theo, liều chết vượt khỏi tầm súng. Lê Văn Duyệt dùng hỏa công, lửa cháy rần rần theo gió tạt vào thuyền Tây Sơn. Gió thổi càng mạnh, lửa cất càng cao. Ánh sáng rực cả mặt biển, ngất cả ngh́n dặm mây. Và tiếng súng nổ, tiếng quân la hét vang trời dậy đất, quân nhà Nguyễn bị chết vô số. Thuyền Tây Sơn bị đốt cháy không c̣n một chiếc. Vơ Văn Dũng đại bại, kéo tàn quân lên hợp cùng Trần Quang Diệu giữ những nơi hiểm yếu khác. Nguyễn Phúc Ánh thấy đánh không nổi quân Tây Sơn để cứu thành Quy Nhơn, tuy đă chiếm được cửa Thị Nại, bèn kéo đại quân ra đánh Phú Xuân.

Ngày 27 tháng 5, Trần Quang Diệu hạ được thành Quy Nhơn và thành Phú Xuân trước đó cũng lọt vào tay Nguyễn Phúc Ánh (ngày 3 tháng 5 năm Tân Dậu).

Nghe tin quân Tây Sơn bị thua ở Nhật Lệ, Trấn Ninh Nguyễn Phúc Ánh hoàn toàn làm chủ đất Thuận Hóa, Vơ Văn Dũng cùng Trần Quang Diệu đem 3 ngàn quân cùng 80 thớt voi, theo đường sạn đạo sang Lào để ra Nghệ An vào thượng tuần tháng 3 năm Nhâm Tuất (1802).

Đường đi khó khăn, Lam Sơn chướng khí đầy dẫy, khiến cho đoàn quân càng ngày càng hao hụt. Lớp bị bệnh, lớp bị bọn thổ ty theo nhà Nguyễn tập kích, nên khi đến Nghệ An th́ mười phần chỉ c̣n ba bốn. Đoàn tượng binh chỉ c̣n mươi thớt. Quân tướng hầu hết đều bị sốt rét rừng. Tại Hương Sơn, Vơ Văn Dũng cùng Trần Quang Diệu và các tướng bị tướng nhà Nguyễn là Vơ Doăn Văn, Lê Đức Định bắt sống.

Ở Diễn Châu, Bùi Thị Xuân hay tin đem nữ binh đi giải cứu. Đến Giáp Sơn th́ giải cứu được, nhưng chạy đến sông Thành Chương th́ hai vợ chồng Trần, Bùi bị bắt trở lại. Một ḿnh Vơ Văn Dũng mở đường máu thoát chạy. Nhưng chạy đến Nông Cống, thuộc Thanh Hóa th́ Vơ Văn Dũng bị bọn Lê Văn Pháp, Phạm Ngọc Thụy kéo dân địa phương ra bao vây. Với một thanh đoản đao, Vơ Văn Dũng đă đánh thắng hai tướng Lê, Phạm xong quá yếu sức v́ gian lao đói khát, nên không chống lại đám đông, đành buông đao chịu trói.

Bộ ba Dũng, Diệu, Xuân bị đóng cũi giải về Nghệ An. Dọc đường, Vơ Văn Dũng phá cũi, thoát ra ngoài, ông giải cứu luôn cả hai vợ chồng Trần, Bùi song hai chân của Trần tướng quân bị sưng phù, không thể chạy trốn được. Bùi nữ tướng đành ở lại chịu chết cùng chồng.

Một ḿnh Vơ Văn Dũng lặn lội suối đèo, ngày nghỉ đêm đi, sau nhiều tháng mới về đến quê hương. Trong đêm tối, ông ghé thăm nhà tại Phú Phong, đốt hương lên bàn thờ tổ tiên, rồi âm thầm ra đi. Ông lên sống tại các làng người dân tộc vùng cao trước kia đă từng một thời hợp tác với nhà Tây Sơn, mong có ngày gầy dựng lại cơ đồ.

Các vùng núi Tây Sơn thượng đều lưu vết chân ông. Các thôn Đồng Phó, Hà Nhung thường là nơi ông lưu trú lâu nhất. Tại An Khê ông chiêu mộ được một số người dân tộc thiểu số, lấy ḥn Hội Sơn ở Trinh Tường làm căn cứ quân sự. Do đó nhân dân địa phương cũng gọi ḥn Hội Sơn là ḥn Ông Dũng và gọi tắt là Ḥn Dũng.

Khi hợp tác cùng các sắc tộc vùng núi, Vơ Văn Dũng ban đầu được sùng bái, sau lần lần v́ thế lực của ông không có mà thế quyền Gia Long càng ngày càng vững mạnh, nên các sắc tộc vùng núi tỏ ư lơ là không muốn hợp tác nữa. V́ vậy, ông bỏ hẳn vùng Tây Sơn thượng trở về hoạt động ở vùng cận quê hương. Các vùng ven sông Côn như Tiên Thuận, Vĩnh Thạnh, Kiên Mỹ đều nằm trong phạm vi hoạt động của ông .

Việc ông đứt đoạn với các sắc tộc vùng Tây Sơn thượng được nhân dân địa phương đưa vào ca dao:

Củ lang Đồng Phó

Đậu phụng Hà Nhung

Chàng ḅn thiếp mót bỏ chung một gùi

Chẳng qua duyên nợ sụt sùi

Chàng giận chàng đá cái gùi, chàng đi

Chim kêu dưới suối Từ Bi.

Nghĩa nhơn c̣n bỏ huống chi cái gùi.

Đó là câu ca dao đă dùng thể tỷ nói về việc chung lưng đấu cật, về việc bất ḥa giữa Vơ Công và người dân tộc thiểu số.

Để chuẩn bị cho một cứ điểm ẩn náu cuối cùng, Vơ Công đă đi sâu vào vùng Lộc Đổng, Hầm Hô, t́m những hang động rộng răi, kín đáo để chuẩn bị cho việc ẩn náu lâu dài. Trong khi hoạt động ở vùng Tây Sơn thượng, Vơ Công đă có một thời đến sống trong rừng mộ điểu, nhưng sau thấy Cô Hầu không thiết tha đến việc phục hưng nhà Tây Sơn, nên ông đă đón hai con của vua Thái Đức là Văn Đức, Văn Lương và cháu nội là Văn Đẩu về ở trong binh trướng. Sau khi người dân tộc không c̣n hợp tác với ông và có âm mưu phản bội, ông đă đem ba chú cháu Văn Đức lên ḥn núi Xanh ẩn náu.

Năm Minh Mạng thứ 12 (1882), tưởng thời gian đă xóa đi các liên hệ tranh chấp, ba chú cháu Văn Đức về thăm quê hương ở Kiên Mỹ th́ bị quan lại địa phương bắt giải về Phú Xuân, giết chết.

C̣n lại trơ trọi một ḿnh, Vơ Công sống một cuộc đời tiêu diêu tự tại, phiêu định nay đây mai đó. Vơ Công mất ngày nào, tại đâu, không ai biết rơ. Chỉ biết là Vơ Công sống được 90 năm, nhờ vào bài thơ Vịnh Vơ Đô đốc của cụ Vân Sơn Nguyễn Trọng Tŕ, th́ sau khi thoát nạn, Vơ Công c̣n sống được 40 năm nữa. Bài thơ ấy như sau:

VỊNH VƠ ĐÔ ĐỐC

Tạo vật khốn hào kiệt

Ư tưởng sử hữu vi

Công danh vị túc ngôn

Hoặc tác xuất thế ty

Vơ công dũng quán quân

Bách chiến khởi Tây thùy

Thiên phương yểm trung nguyên

Đăi phi nhất mộc chi

Thoát thân tứ thập niên

Thế nhân thức công thùy

Đản kinh sơn thạch gian

Hữu thử hùng báo ty

Ngă diệc chí phương ngoại

Bạch đầu vị phùng sư

Niên niên hạnh phế phóng

Thảng toại giữ thế từ

Tùng công du Ngũ Nhạc

Khể thủ thốn linh chi

Kim cốt hoán lục tủy

Khiêm nhiên tùng đào phi.

Nghĩa là:

Tạo hóa làm khốn đốn kẻ hào kiệt

Ư muốn cho họ làm việc ǵ

Công danh không đủ nói

Hoặc giả bày ra cơ hội để họ thoát đời

Tài đánh dẹp của ông thật quán quân

Từ biên giới phía Tây nổi lên, trăm trận trăm thắng

Nhưng trời muốn dứt nửa chừng

Th́ một cây không chống nổi

Thoát ḿnh khỏi nạn ngót bốn mươi năm

Người đời ai biết ông?

Sống lâu ngày trong nơi núi chồng đá chất

Ông có tư thế mạnh như gấu như hùm

Tôi cũng có ư muốn xuất thế

Nhưng đă bạc đầu mà chưa gặp được thầy

Làm quan nay được đuổi về, năm năm rảnh rang

Muốn thoát khỏi cuộc đời

Theo ông đi dạo chơi khắp năm ngọn núi tiên

Cúi đầu ăn cỏ linh chi

Xương vàng đổi tủy xanh

Nhẹ nhàng bay lên nhánh tùng

2. Vơ Đ́nh Tú

Vơ Đ́nh Tú, người thôn Phú Phong, huyện Tuy Viễn. Con nhà giàu, tính hào phóng, ḷng dạ chân thật, can đảm hơn người. Từ thuở nhỏ, gia đ́nh đă rước thầy về nhà học văn lẫn vơ.

Năm 14 tuổi, trong thôn bỗng nhiên xuất hiện một nhà sư mặt mày xấu xí, ăn bận rách rưới, thường đến ngồi nơi nhà ngơ họ Vơ. Trẻ con trong làng hễ trông thấy nhà sư th́ kéo nhau đến chọc ghẹo. Mặc cho lũ trẻ ḥ reo, làm nhiều điều phiền toái, nhà sư vẫn ngồi xếp bằng tĩnh tọa, mắt nhắm nghiền. Chọc chán mà không thấy phản ứng, chúng bèn kéo nhau bỏ đi.

Riêng Vơ Đ́nh Tú th́ lại có thái độ rất kính trọng và thương mến nhà sư. Khi nhà sư đến th́ Tú hoặc bưng cơm nước hoặc bánh trái đến cúng dường. Nhà sư hoan hỉ mà nhận. Tuy nhiên, hai người không hề nói với nhau một lời.

Một hôm, trời nổi mưa to gió lớn, mọi người không ai dám ra đường. Mưa tầm tă suốt ngày. Đêm đến, mưa tạnh gió ngừng, người trong nhà không thấy Tú đâu cả. Mà ngoài ngơ nhà sư cũng biệt tăm.

Cho người đi khắp nơi, hết ngày này đến ngày khác vẫn không t́m thấy tông tích. Người nhà quyết đoán là Tú đă bị nhà sư bắt cóc. Đành thắp nhang cầu trời phật gia hộ cho Tú mà thôi.

Mười năm sau. Tú trở về, thành một thanh niên vạm vỡ, sức mạnh như hùm, nhưng vẫn giữ được tính t́nh chân hậu, chất phát. Mới trông qua không ai biết rằng đó là một vơ lâm cao thủ.

Tú về nhà đóng cửa đọc sách, không giao du với ai, trừ Vơ Văn Dũng. Hai người là bạn tâm đắc. Gặp nhau ngoài chuyện bàn luận vơ nghệ c̣n thường hay đàm luận thời thế. Nhà giàu, vơ nghệ cao cường, song Tú vẫn không thích lập gia đ́nh. Nhiều lúc đóng cửa đi giao du hàng tháng mới về.

Về vơ nghệ, Tú thông thạo đủ mọi loại: côn, kiếm, thương, quyền v.v… Về quyền th́ thiên về ngạnh quyền, môn này rất thích hợp với thân vóc và sức mạnh của Tú. Ngoài môn cưỡi ngựa bắn cung, Tú nổi danh về môn sử dụng thiết côn. Khi múa côn giữa trời mưa, người Tú không hề dính một hạt nước. Một ḿnh Tú có khả năng đánh cả hàng ngàn người. Bà Bùi Thị Xuân có tặng Vơ Đ́nh Tú một lá cờ đào thêu bốn chữ vàng "Thiết côn tướng quân".

Khi Vơ Văn Dũng về với Tây Sơn, Dũng giới thiệu Tú cùng Tây Sơn Vương. Vương thân hành cưỡi ngựa đến nhà thăm viếng và mời về hợp tác. Trong doanh trướng Tây Sơn, Tú rất tâm đắc với Nguyễn Huệ, được Huệ thương yêu như ruột thịt. Ngày ngày cùng nhau đàm đạo vơ nghệ, binh pháp. Khi nhà Tây Sơn khởi nghĩa,Vơ Đ́nh Tú được phong chức Đại Tổng lư cùng với Bùi Thị Xuân quản lư vùng Tây Sơn và pḥng thủ doanh trại.

Năm 1778, Nguyễn Nhạc xưng đế, phong Vơ Đ́nh Tú chức thái úy.

Vua Quang Trung khi ra Thuận Hóa th́ đem Tú theo. Khi ấy Bùi Đắc Tuyên mới làm Thị Lang Bộ Lễ, nhưng v́ là em ruột của Bùi hoàng hậu nên được ra vào cung cấm tự do. Tuyên thường bày nhiều tṛ chơi để mua ḷng Thái tử Nguyễn Văn Toản. Vốn biết Vơ Đ́nh Tú có tài nhảy cao, Tuyên xúi Quang Toản yêu cầu Tú biểu diễn cho xem.

Vơ Đ́nh Tú là một vị khai quốc công thần theo nhà Tây Sơn từ thuở c̣n áo vải, chớ đâu phải hàng tiểu tốt mà đi làm tṛ mua vui cho trẻ con. Nhưng Thái tử Toản sẽ là vị vua tương lai của ḿnh, nên Vơ công đâu giám không tuân lệnh.

Công rước thái tử ra đứng giữa sân, trong ṭa dinh thự h́nh chữ môn, mặt hướng về dăy nhà phía tả, Công dậm chân nhảy vút qua phía tả trong chớp mắt. Liền đó, Thái tử nghe tiếng động sau lưng, quay lại th́ đă thấy công đứng đó rồi. Công lại dậm chân nhảy vút qua ngôi nhà phía hữu và lại nhảy trở về trong chớp mắt. Diễn đi diễn lại nhiều lần mà sắc mặt vẫn không thay đổi, hơi thở vẫn điều ḥa. Thái tử Toản rất thích thú.

Một hôm, Vơ Đ́nh Tú cùng Đặng Xuân Phong vào cung bệ kiến vua Quang Trung. Biết rằng đó là hai tướng nổi danh tuyệt kỹ về đánh côn, Bùi Đắc Tuyên liền t́m cách mua vui cho thái tử. Tuyên lấy tư cách người đồng châu, mời Vơ, Đặng đến nhà riêng uống rượu. Thái tử cũng được rước đến. Tiệc rượu được khoản đăi vào buổi chiều. Tiệc xong, Thái tử đ̣i xem hai vị đại thần đấu côn.

Đuốc được thắp sáng rực cả sân. Đặng sử dụng côn đồng, Vơ sử dụng côn sắt. Đường côn qua lại nhanh như chớp, mạnh như gió băo, đẹp như "rồng bay phượng múa". Gia tướng đến xem chật cả trong lẫn ngoài. Tiếng hoan hô ḥa với tiếng vỗ tay vang dậy cả một góc thành .

Sau cuộc đấu côn này, dư luận xôn xao. Lớp th́ khen hai vị công thần tài nghệ tuyệt luân, xứng danh với "Tây côn lưỡng thần công". Lớp th́ chê bai hai vị đại thần không biết tự trọng. Lời thị phi bay đến tai vua Quang Trung. Nhà vua liền quở trách Thái tử và hai vị đại thần Vơ, Đặng, rồi cấm Bùi Đắc Tuyên không được bày các tṛ vui làm mất thể thống các quan đại thần như thế nữa.

Vua Quang Trung mất, Cảnh Thịnh nối ngôi. Bùi Đắc Tuyên được sủng ái lên làm Thái sư, mỗi ngày một thêm lộng quyền. Quan trong triều người nào ngả theo Tuyên th́ được ưu đăi, người ra mặt chống th́ bị hại, người nào thờ ơ th́ bị đẩy đi xa. T́nh h́nh trong triều lộn xộn, bè phái chống đối lẫn nhau. Vơ Văn Dũng đang trấn thủ Bắc Hà bị gọi về và nhân đó diệt luôn Bùi Đắc Tuyên và đồng bọn. Trần Quang Diệu lại kéo binh về. Hai bên sắp đánh nhau th́ Vơ Đ́nh Tú lấy t́nh quen thân cả đôi bên, xin phép vua Cảnh Thịnh đứng ra ḥa giải.

Trước tiên, Tú đến gặp Dũng, phân tích sự lợi hại của hai đại thần chống cự lẫn nhau:

- Sở dĩ Diệu phải bỏ Quy Nhơn kéo thủy binh về là chỉ lo cho kinh thành có biến loạn. Nay Diệu về rồi th́ xin cho đến gặp để hiểu rơ nguyên nhân.

Tiếp theo, Tú bơi thuyền qua sông Hương, đến An cựu gặp Diệu. Tú phân tích sự chuyên quyền của Bùi Đắc Tuyên sẽ làm hư sự nghiệp của nhà Tây Sơn, nên Dũng phải ra tay hủy diệt. Bây giờ chỉ c̣n một việc hàn gắn lại t́nh đoàn kết của các đại thần, để cùng chung lo để việc đánh thắng quân Nguyễn Phúc Ánh.

Nhờ vậy mà Dũng và Diệu kết nối lại t́nh xưa, cùng đem nhau vào bệ kiến vua Cảnh Thịnh. Cả ba điều được Cảnh Thịnh phong chức và lo việc triều đ́nh. Nhưng Cảnh Thịnh lại ưa nghe lời dèm pha, bèn phong cho Vơ Đ́nh Tú chức Binh bộ Tham tri vào coi quân ở Phú Yên và Quy Nhơn, để phân tán lực lượng có thể chống đối ḿnh là bộ ba: Diệu, Dũng, Tú.

Tháng 4 năm Kỷ Mùi (1799), Nguyễn Phúc Ánh đem binh vào cửa thị Nại. Vơ Tánh và Nguyễn Huỳnh Đức đem quân lên đóng ở Hàm Long, thuộc huyện Tuy Phước.

Núi Hàm Long, c̣n gọi là núi Cần Úc, là một độc sơn, không cao lớn, nằm trong phạm vi thôn Thuận Nghi, h́nh giống như đầu rồng, miệng há rộng. Con sông Hà Thanh chạy từ Nam ra Bắc, qua khỏi núi th́ quành xuống đông, chảy ra đầm Thị Nại, tạo thành cánh cung ôm lấy chân núi.

Vơ Đ́nh Tú đang đi kinh lư ở Phú Yên, được tin quân Nguyễn Phúc Ánh đổ bộ Quy Nhơn, vội kéo quân về, đi thẳng lên Cần Úc đánh quân Vơ Tánh. Hai bên kịch chiến suốt hai ngày đêm. Vơ Tánh trá bại, Nguyễn Huỳnh Đức phục binh trên núi. Vơ Đ́nh Tú giục quân đuổi theo. Tên trên núi bắn xuống như mưa, chen vào có nhiều súng nổ, quân Tây Sơn trúng tên, lớp chết, lớp bị thương. Vơ Đ́nh Tú tả đột hữu xông, cây thiết côn tỏa thành một đạo thanh quang gạt phăng hàng vạn mũi tên bắn vun vút vào người, vào ngựa. Nhưng gạt được tên mà không gạt được đạn đồng. Vơ trúng đạn, máu chảy dầm ḿnh. Đuối sức nằm gục trên lưng ngựa. Ngựa hí một tiếng dài, nhảy khỏi chiến trường, chạy một mạch về quê hương Tú ở Phú Phong. Đến nhà th́ ngựa ngă lăn ra chết, Vơ Đ́nh Tú cũng đă lạnh hết chân tay.

Đó là vào cuối tháng 4 năm Kỷ Mùi (1799).

3. Trần Quang Diệu

Một hôm Trần ở Hoài Ân vào Kiên Mỹ để thăm Nguyễn Nhạc. Vượt qua Kim Sơn theo đường núi, Trần đến vùng Thượng Ninh th́ gặp một con cọp tàu cau to lớn đón đường. V́ không mang đao theo, nên Trần phải đánh tay không với cọp từ sáng cho đến trưa. Trần dần dần đuối sức, ḿnh đầy vết thương, bê bết máu me. Đang lúc lâm nguy th́ gặp được Bùi Thị Xuân cùng đệ tử đi săn. Thấy cảnh người và hổ đánh nhau, người sắp bị cọp vồ, nên Bùi thị hét lên một tiếng, rút song kiếm xông vào đánh nhau với cọp cuối cùng, cả hai liên thủ hạ được cọp.

Thoát chết, Trần yêu cầu được đưa về Kiên Mỹ, đến nhà Nguyễn Nhạc. Nguyễn Nhạc và Bùi Thị Xuân vốn đă nghe danh nhau, song chưa có dịp làm quen. Nhờ cọp theo gió, gió đưa duyên mà nên nghĩa "vườn đào": Nguyễn, Trần, Bùi.

Rồi để cho nghĩa thêm nặng, t́nh thêm thâm, Nguyễn Nhạc đứng làm mai và làm luôn chủ hôn để Trần Quang Diệu và Bùi Thị Xuân nên vợ nên chồng.

Từ đó, Trần Quang Diệu ở luôn tại Kiên Mỹ, cùng Nguyễn Nhạc xây dựng cơ đồ.

Năm Tân Măo (1771), Nguyễn Nhạc được tôn làm Tây Sơn vương. Trần Quang Diệu cùng Nguyễn Huệ, Vơ Văn Dũng phụ trách quân sự: mộ quân và huấn luyện.

Một hôm, nhân về Hoài Ân thăm nhà, gặp và kết bạn với một tráng sĩ sau này là một tướng giỏi của nhà Tây Sơn. Đó là Vơ Văn Nhậm.

Vơ Văn Nhậm, gốc Quảng Nam, sức mạnh hơn người, vơ nghệ giỏi, tánh phóng khoáng không chịu ràng buộc. Nhậm vốn là kỳ tướng của quan Trấn thủ Quảng Nam. V́ không tuân theo luật pháp nên bị tội, bỏ trốn vào Quy Nhơn. Khi đến Phù Ly, Nhậm nghe người đi đường cho biết có tên cường hào cưỡng ép một thôn nữ về làm t́ thiếp. Nhậm nổi giận, rút gươm chém chết tên thổ hào rồi định đến cửa quan nhận tội.

Bỗng một tráng sĩ vỗ vai:

- Đệ xem huynh, chí khí tài lực đủ định loạn thiên hạ dễ dàng. Giết một con sâu dân, th́ có chi gọi là tội mà toan bỏ cái tài hữu dụng? Sao không đến Tây Sơn vương để chung lo việc lớn. Đệ là Trần Quang Diệu, xin tiến cử huynh lên nhà vua.

Vơ Văn Nhậm hớn hở theo Trần Quang Diệu lên Tây Sơn. Tây Sơn vương trọng dụng và sau này gả con gái là Thọ Hương cho Nhậm.

Ngày rằm tháng tám năm Quí Tị (1773), Tây Sơn vương đi xuất binh đánh Quy Nhơn. Trần Quang Diệu được phong chức Đô Đốc cùng phó Đô Đốc Vơ Văn Dũng, Đô Đốc Lê Văn Hưng thống lănh một đạo binh xuống núi có nhiệm vụ đánh chiếm miền Bắc Quy Nhơn.

Trần Quang Diệu phân binh làm ba đội:

Một đội do Lê Văn Hưng chỉ huy, ở hậu phương làm lực lượng trừ bị.

Một đội do Vơ Văn Dũng cùng Cao Tắt Tựu đi đánh Bồng Sơn.

Một đội do Trần Quang Diệu chỉ huy, cùng La Xuân Kiều đi đánh Phù Ly.

Hai huyện lỵ Bồng Sơn và Phù Ly, khi nghĩa quân kéo đến chưa đánh đă tan. Quân cũng như dân hai huyện đều hân hoan đón tiếp nghĩa quân.

Để Vơ Văn Dũng ở lại cùng hai học sĩ Cao, La trấn giữ hai huyện lỵ, Trần Quang Diệu kéo đại binh vào hợp với Tây Sơn vương đánh thành Quy Nhơn. Nguyễn Nhạc t́m kế chiếm được thành. Trần Quang Diệu vào giữ thành để binh Nguyễn Nhạc đi tảo thanh các vùng ngoại thành.

Tháng 11 năm Quí Tị (1773), quân chúa Nguyễn do Pḥ mă Nhất chỉ huy đánh vào Quy Nhơn. Trần Quang Diệu phụ trách pḥng vệ thành Quy Nhơn, để Nguyễn Nhạc xuất chinh. Có Tập Đ́nh và Lư Tài phù trợ, Nguyễn Nhạc đă đánh tan quân chúa Nguyễn.

Cuối năm ấy, Tư Linh và Nhưng Huy tạo phản, Trần Quang Diệu đem quân đánh dẹp, bắt được cả hai đem về Quy Nhơn.

Trần Quang Diệu là người có kiến thức rộng, tầm nh́n xa. Năm Giáp Ngọ (1774), Nhạc sai Lư Tài vào trấn thủ B́nh Thuận, Trần Quang Diệu can:

- Lư Tài là người tàu, vốn là giặc bể, bụng dạ khó lường, không nên cho đi xa cầm binh. Cọp thêm vi và đi xa th́ khó bắt lại.

Nguyễn Nhạc không nghe. Sau quả nhiên Lư Tài bỏ B́nh Thuận vào Nam đầu hàng chúa Nguyễn, gây rối một thời rồi mới bị Nguyễn Huệ đánh cho tan nát. Khi Nguyễn Nhạc xưng đế, Trần Quang Diệu được phong chức thiếu phó.

Năm 1784, Nguyễn Phúc Ánh cầu viện quân Xiêm sang đánh Gia Định. Trần Quang Diệu cùng vợ là Bùi Thị Xuân theo Nguyễn Huệ vào Nam tảo thanh quân Xiêm. Tại trận Rạch Gầm, Xoài Mút, Trần Quang Diệu thống lănh bộ binh cùng vợ đánh tan bộ binh Xiêm và chiến tướng Lục Cổn.

Sau khi trở về Quy Nhơn, Trần Quang Diệu theo vua Quang Trung ra Thuận Hóa và trấn thủ thành Phú Xuân, khi vua Quang Trung ra Bắc Hà tiêu diệt quân Măn Thanh.

Lúc thắng trận trở về, vua Quang Trung đă giao phó cho Trần Quang Diệu ứng phó với các nước láng giềng: Xiêm La, Ai Lao và Miến Điện.

Nguyên khi vua Lê Chiêu Thống chạy sang Tàu, Lê Duy Chỉ ở lại Tuyên Quang, nương nhờ thổ tù Nùng Phúc Tân và Huỳnh Văn Đồng. Duy Chỉ liên kết với các thổ dân ở Vạn Tượng, Trấn Ninh, Trịnh Cao, Qui Hợp, Xiêm La chuẩn bị đánh lấy thành Nghệ An.

Trần Quang Diệu được cử làm Đại tổng trấn cùng Đại Tư lệ Lê Trung đem binh tảo trừ.

Tháng 6 năm Canh Tuất (1790), Quang Diệu lấy được Trấn Ninh, bắt tù trưởng Cheo Nan và Cheo Kiêu.

Tháng 8 b́nh được Trịnh Cao và Quy Hợp.

Tháng 10 tấn công Vạn Tượng, buộc thủ lănh bỏ thành chạy trốn, thu được vô số chiêng, trống và vài chục thớt voi.

Thừa thắng, Quang Diệu đánh thẳng đến biên giới Xiêm La, chém được Tả súy Phan Dung, Hữu súy Phan Siêu. Binh Xiêm thua chạy tán loạn.

Trần Quang Diệu và Lê Trung dẹp yên biên giới, kéo binh về Tuyên Quang đánh Nùng Phúc Tân và Huỳnh Văn Đồng. Nùng, Huỳnh chống không nổi, bị chém tại trận tiền. Lê Duy Chỉ trốn không thoát cũng bị giết luôn.

Mùa xuân năm Tân Hợi (1791), vua Ai Lao là Chiêu Án không chịu triều cống, Trần Quang Diệu lại được cử đem binh sang vấn tội. Trận ra quân này có nữ tướng Bùi Thị Xuân tháp tùng.

Quân Ai Lao chống cự không lại, sợ hăi xin hàng. Ở lại b́nh định một thời gian, hai vợ chồng kéo binh về nước, chuẩn bị sang đánh Miến Điện. Vua Miến Điện hay tin, liền sai sứ sang Việt Nam xin thông hiếu, từ ấy bờ cơi phía Tây cũng như phía Bắc được yên ổn.

Trong những ngày ở Thuận Hóa, hai vợ chồng Trần Quang Diệu và Bùi Thị Xuân được vua Quang Trung tin dùng.

Trong một kỳ thi vơ, mở tại kinh đô Phú Xuân, có một vơ sinh tên Lê Sĩ Hoàng rất xuất sắc.

Lê Sĩ Hoàng, người Quảng Nam, vơ nghệ siêu quần, sức mạnh vô địch. Lúc nhỏ, nhà nghèo đi chăn trâu cho một nhà giàu trong thôn, nhà gần núi, trâu bị cọp bắt, Sĩ Hoàng sợ chủ bắt đền, bỏ trốn vào núi, gặp được dị nhân truyền thụ vơ nghệ. Lê có tài sử dụng đại đao.

Lúc thi song, thấy Hoàng có tài và nhất là sử dụng đại đao điêu luyện, vua Quang Trung bèn sai Trần Quang Diệu ra tỉ thí. Quang Diệu cũng là một cao thủ về đại đao. Thanh Huỳnh Long đao được khiêng ra và Lê Sĩ Hoàng cũng sử dụng thanh đại đao của ḿnh.

Được dịp trổ tài, anh hùng hội ngộ, hai tay đại đao trổ hết tài ba vơ học của ḿnh. Bóng đao loang loáng khí lạnh bao trùm, cuộc tỉ thí vô cùng dũng mănh hào hứng. Vơ học cũng như sức mạnh hai anh hùng tương đương nhau, nên cuộc tỷ đao kéo dài và bất phân thắng phụ. Vốn cũng giỏi sử dụng đại đao, vua Quang Tung cao hứng, sai quân hầu mang thanh Ô Long đao ra, đ̣i tỉ thí với Lê Sĩ Hoàng. Sĩ Hoàng cung kính thưa:

- Với Trần tướng quân, hạ thần c̣n không địch nổi, huống chi với bệ hạ.

Vua Quang Trung đắc ư vỗ vai Hoàng, nói:

- Đây là Hứa Chữ của ta.

Rồi cởi chiếc cẩm bào đang mặc, ban cho Lê Sĩ Hoàng.

Trần Quang Diệu cùng Lê Sĩ Hoàng được đời tôn xưng là Tây Sơn Song Đao.

Sau khi chiến thắng Ai Lao trở về, Trần Quang Diệu được bổ làm trấn thủ Nghệ An.

Mùa xuân năm Nhâm Tư (1792), vua Quang Trung ngă bệnh, bèn triệu Trần Quang Diệu về thương nghị việc dời đô về Nghệ An và chuẩn bị đem quân vào Nam đánh Nguyễn Phúc Ánh, nhưng tháng 7 th́ vua Quang Trung băng hà. Cảnh Thịnh lên ngôi, gặp thời cơ chiếm thành Quy Nhơn, khiến vua Thái Đức uất mà chết. Trong lúc đó quân nhà Nguyễn chiếm được Diên Khánh và Phú Yên.

Năm Giáp Dần (1794), Trần Quang Diệu được lệnh đem binh vào đánh Diên Khánh, Lê Văn Hưng đánh Phú Yên.

Nghe danh Trần Quang Diệu, trấn thủ Diên Khánh là Nguyễn Văn Thành không dám ra ngênh chiến, đóng chặt cửa thành cố thủ và cho người cấp báo với Gia Định. Thành Diên Khánh được xây dựng kiên cố, Trần Quang Diệu công phá không được, bèn bao vây, đợi trong thành hết lương. Gia Định được tin. Nguyễn Phúc Ánh kéo đại binh ra tiếp cứu. Trần Quang Diệu lui quân.

Tháng giêng năm Ất Măo (1795), Trần Quang Diệu lại đem thủy bộ binh vào đánh Diên Khánh. Lúc bấy giờ Vơ Tánh đă thay thế Nguyễn Văn Thành, nên đem quân ra giao chiến vài bận, liệu đánh không lại nên đóng chặt của thành cố thủ, đợi Gia Định cứu viện. Tháng 2, Nguyễn Phúc Ánh đem thủy binh ra cứu.

Quân Nguyễn Phúc Ánh bị Trần Quang Diệu chận tại Trường Cá (Phương Sài), nên phải đóng ngoài biển Nha Trang và các nơi hiểm yếu trên đất. Quân không tiến lên Diên Khánh được.

Thành Diên Khánh bị Quang Diệu vây chặt. Đoàn quân nào kéo ra cũng bị Tây Sơn tiêu diệt hoặc đánh lui. Quân hai mặt không thể liên lạc được với nhau, ưu thế nằm hẳn trong tay Trần Quang Diệu.

Chợt Trần Quang Diệu tin được Phú Xuân có biến. Bùi Đắc Tuyên lộng quyền, Vơ Văn Dũng đem binh về tiêu diệt, nội t́nh Phú Xuân rối ren.

Trần Quang Diệu nghe tin thất kinh, nói cùng các tướng:

- Chúa thượng là người thiếu cương quyết, để cho đại thần giết lẫn nhau. Nếu trong không yên th́ đánh ngoài thế nào được!

Bèn ra lệnh rút quân về. Đi đường núi sẽ lâu, lại không tiện, Trần Quang Diệu phải mở cửa đường biển, theo gió nam mà đi cho mau, Nguyễn Phúc Ánh không dám cản đường.

Đến Phú Xuân, Trần Quang Diệu đóng tại An Cựu, định đánh nhau với Vơ Văn Dũng, song nhờ có Vơ Đ́nh Tú ḥa giải, nên cùng Dũng vào bệ kiến Cảnh Thịnh. Trần Quang Diệu được phong chức Thái Phó, là một trong Tứ trụ Đại thần (Vơ Văn Dũng, Nguyễn Văn Danh, Nguyễn Văn Huấn), nhưng rồi có người dèm cùng Cảnh Thịnh rằng Diệu nắm quyền quan trọng quá, e có ư khác, Cảnh Thịnh thu hết binh quyền, chỉ để Diệu giữ hư vị trong triều mà thôi. Diệu sinh nghi kỵ thường cáo bệnh không đi chầu, ngày đêm cắt kẻ thủ hạ gần 200 người mang vũ khí bên ḿnh để bảo vệ.

Tháng tư năm Kỷ Tị (1799), Nguyễn Phúc Ánh lại kéo quân ra đánh Quy Nhơn, tướng Lê Văn Thanh cố thủ chờ cứu viện.

Trần Quang Diệu cùng Vơ Văn Dũng từ Phú Xuân kéo binh vào. Đến Quảng Nghĩa th́ bị Tống Viết Phước chận đánh. Dũng thua to, nhờ có Quang Diệu cứu ứng. Thành Quy Nhơn chờ viện binh không được, nên Lê Văn Thanh mở cửa thành đầu hàng. Nguyễn Phúc Ánh đem chém tất cả hàng tướng và đổi tên thành Quy Nhơn ra thành B́nh Định. Vơ Tánh và Ngô Tùng Châu đồng trấn thủ. Trần Quang Diệu và Vơ Văn Dũng lui về giữ Quảng Nam.

Nhân vụ dèm pha và thư của Cảnh Thịnh gởi vào cho Vơ Văn Dũng, bảo giết Diệu. Dũng đưa thư cho Diệu xem, xem xong Diệu nổi giận:

- Chúng ta đă đem hết ḷng hết sức ra pḥ vua. Vua đă không nghĩ đến công lao th́ chớ, c̣n đem lời siểm nịnh, hết phen này đến phen khác, sẵn tay giết chết chúng ta? T́nh thế không thể kéo dài măi măi. Tôn huynh hăy ở lại đây ngừa giặc, tôi về kinh.

Trần Quang Diệu về đóng binh ở phía Nam sông Hương. Cảnh Thịnh cho ra vời. Diệu không phụng mệnh. Nhà vua sợ hăi, phải nhờ đến nữ tướng Bùi Thị Xuân. Bùi nữ tướng đến gặp chồng. Vợ chồng bàn với nhau:

- Mối họa trong triều chỉ có bọn gian thần gây nên. Tận diệt bọn ấy th́ mối giềng lập lại không đến nỗi khó.

Trần Quang Diệu xin vua bắt bọn gian thần trị tội.

Trần Văn Kỷ đổ tội cho Trần Viết Kiết và Hồ Công Diệu, rồi trốn mất. Nhà vua sai bắt Diệu và Kiết đem nạp cho Quang Diệu, Quang Diệu mới chịu vào triều làm lễ cẩn, rồi lănh đại binh vào Nam.

Tháng giêng năm canh Thân (1800), Trần Quang Diệu vào Quảng Nam, hợp vào Vơ Văn Dũng cùng vào Quy Nhơn, nhưng đến B́nh Đê, cũng bị quân Tống Viết Phước cản lại. Quang Diệu bèn sai người ra Trà Khúc lấy binh của Nguyễn Văn Giáp và hợp sức với Trấn thủ Quảng Nghĩa là Nguyễn Văn Lộc, t́m cách phá đường vào Quy Nhơn.

Nguyễn Văn Lộc biết rơ địa thế nơi ranh giới Quảng Nghĩa, B́nh Định, bèn đề nghị chia quân ra làm ba đạo:

- Một đạo đi ngả đèo Bến Đá.

- Một đạo theo đường hẻm phía Tây núi Sa Lung.

- Một đạo theo nẻo tắt xuyên qua núi Cung Quăng.

Ba đạo đồng lần lượt nổi trống, đánh chiêng và la ó, làm cho địch kiếp sợ, hoang mang, không biết phải chống đỡ ngả nào, rồi ba mặt giáp công chắc chắn địch phải thua.

Trần Quang Diệu y kế, nên qua khỏi đèo Bến Đá thẳng đến thành Quy Nhơn.

Vơ Tánh đem quân ra đánh. Đă từng bại tướng nơi Diên Khánh, nên vừa xáp trận, Quang Diệu đă rượt Vơ Tánh chạy dài, vào thành đóng cửa cố thủ. Trần Quang Diệu một mặt cho bao vây công kích, một mặt phân công cho Vơ Văn Dũng cầm thủy binh giữ cửa biển Thị Nại.

Quân nhà Nguyễn đă có tên, lại có đạn ở trên thành bắn xuống, quân Tây Sơn không thể đến gần chân thành. Trần Quang Diệu cho đắp trường lũy xung quanh thành, vây khốn. Nguyễn Phúc Ánh kéo đại binh ra cứu viện. Song bị quân Tây Sơn ngăn cản, nên phải dừng quân và phải lui về Gia Định. Rồi ba tháng sau lại kéo quân ra đánh lại. Tuy lần này thủy quân chiếm được cửa biển Thị Nại, song cũng không thể tiến quân giải cứu thành B́nh Định, bèn kéo đại binh ra đánh Phú Xuân.

Trần Quang Diệu sau khi đánh bật Nguyễn Văn Thành và Huỳnh Đức ra khỏi Quy Nhơn, bèn ráo riết công thành.

Quân mệt mỏi, tên đạn cạn, lương thực thiếu, Vơ Tánh liệu không tử thủ được nữa, bèn viết thư ra cho Trần Quang Diệu, yêu cầu lúc vào thành đừng sát hại quân dân vô tội. Rồi tự vận cùng với Ngô Tùng Châu.

Trần Quang Diệu vào thành, ban lời khuyến dụ, rồi cho thu hài cốt hai vị trung thần của nhà Nguyễn chôn cất theo lễ.

Mặt Bắc, Nguyễn Phúc Ánh chiếm được Phú Xuân, sai Lê Văn Diệt, Lê Chất vào cứu Quy Nhơn, bị Nguyễn Văn Lộc đánh bại, phải dừng quân ở Thạch Tân và cửa biển Thị Nại. Thành Quy Nhơn vẫn yên ổn. Thế quân hai bên gh́m nhau.

Chợt Trần Quang Diệu được tin quân Tây Sơn bị thua ở Nhật Lệ, Trấn Ninh, Nguyễn Phúc Ánh làm chủ hoàn toàn đất Thuận Hóa th́ thất kinh, bàn cùng các tướng:

- Binh mă đă bị hao ở Trấn Ninh và Nhật Lệ quá nhiều, lực lượng ở Bắc thành không c̣n mấy. Nếu Nguyễn Phúc Ánh kéo quân đến đánh th́ Bắc thành không thể tŕ thủ được lâu. Ta phải đem quân về cứu, kẻo Bắc thành thất thủ nữa th́ Quy Nhơn có giữ vững cũng không ích ǵ. Vậy nên bỏ thành Quy Nhơn. Vơ tướng quân cùng tôi kéo đại binh ra Bắc, Nguyễn Quang đem quân đóng ở Dương An. Nguyễn Văn tướng quân về đóng ở Kỳ Sơn, để chia bớt lực lượng của quân Nguyễn. Không nên đóng quân trong thành mà bị địch bao vây.

Sắp đặt xong, Trần Quang Diệu và Vơ Văn Dũng cùng các bộ tướng đem 3.000 quân và 80 thớt voi theo đường thượng đạo sang Lào để ra Nghệ An vào thượng tuần tháng 3 năm Nhâm Tuất (1802). Đường đi khó khăn, lội suối vượt đèo, phần lam sơn chướng khí, phần rắn độc thú dữ, phần bị bọn thổ ty theo nhà Nguyễn như Hà Công Thái, Nguyễn Đ́nh Ba… đột kích. Đoàn tùy tùng Trần tướng quân hao hụt dần dần. Khi đến Nghệ An th́ mười phần chỉ c̣n ba bốn. Đoàn tượng binh chỉ c̣n mươi thớt. Tướng sĩ hầu hết bị sốt rét rừng. Trần Quang Diệu bị phù thũng hai chân sưng vù, đi đứng khó khăn.

Quân họ Trần kéo xuống Hương Sơn. Tướng nhà Nguyễn là Vơ Doăn Văn, Lê Đức Định dẫn mang binh đến tập kích. Trở tay không kịp, quân sĩ bị giết sạch. Trần Quang Diệu cùng Vơ Văn Dũng và các bộ tướng đều bị bắt.

Ở Diễn Châu, Bùi nữ tướng nghe tin liền đem nữ binh đi giải cứu.

Đến Giáp Sơn th́ giải cứu được, song đến Thanh Chương th́ hai vợ chồng Trần tướng công bị bắt giải về Nghệ An.

Tháng 7 năm Nhâm Tuất (1802) Trần Quang Diệu chịu thọ h́nh lột da. Trần tướng quân trước sau vẫn giữ vững bản sắc anh hùng, đi đứng hiên ngang, thái độ khẳng khái. Cực h́nh lột gia là một cách hành hạ tội nhân vô cùng đau đớn, khổ sở trong cái chết đến từ từ. Không một tiếng kêu rên, một lời than thở, tướng công Trần Quang Diệu can đảm nhận chịu cực h́nh cho đến hơi thở cuối cùng.

4. Nguyễn Văn Tuyết

Nguyễn Văn Tuyết người xă Nhơn Ân, huyện An Nhơn.

Lúc nhỏ có sức mạnh, ưa thích đánh nhau với lũ trẻ trong thôn, bao giờ cũng thắng. Lớn lên tập tụ các tay anh chị ở chợ G̣ Chàm, chuyên khuấy phá xóm làng, được bầu làm đại ca. Các phiên chợ tại chợ G̣ Chàm thường rất đông người mua bán. Băng nhóm của Tuyết hoạt động rất qui củ. Những kẻ lạ mặt đến buôn bán phải ra mắt Tuyết rồi mới được cất lều buôn bán. Những kẻ làm nghề măi vơ, bán thuốc đều làm đúng theo lệ.

Một hôm, một ông già râu tóc bạc phơ trắng như bông vải cùng hai cô gái mặt mày đẹp đẽ, đến chợ măi vơ. Ông già không theo lệ cũ, vừa đến liền khua chiêng khai diễn. Cô gái nhỏ múa kiếm vun vút, khí lạnh rợn người. Người đến xem đông như kiến và tiếng vỗ tay hoan hô dậy trời.

Nguyễn Văn Tuyết nghe tin, đùng đùng nổi giận, liền kéo mươi tên thủ hạ, đến vấn tội ông già. Ông già, hỏi không thèm nói, đánh không thèm đỡ, đứng trơ trơ như một tượng đá trời trồng. Tuyết thất kinh bỏ về nhà, t́m cách rửa hận. Ông già và hai cô gái trú tạm tại miếu thổ địa ở sau chợ, Tuyết đợi đến đêm khuya, giắt kiếm vào lưng, nhảy tường vào miếu. Bốn bề im phăng phắc. Hai cô gái ngủ say. Ông già ngủ ngáy như sấm. Tuyết khẽ lén đến gần, rút kiếm đâm vào cổ ông già. Kiếm găy kêu đánh rắc. Tuyết hoảng sợ chạy trốn. Ông già níu lại. Tuyết run sợ, quỳ xuống chịu tội. Ông già ngồi dậy nói:

- Nhà ngươi tư chất thông minh, lại có sức mạnh xuất chúng. Sao không lo rèn vơ luyện văn, để chờ cơ hội ra giúp nước, mà lại đắm ḿnh trong vũng bùn nhơ?

Tuyết lạy, thề quyết tâm hối cải và van xin được theo làm môn đồ.

Ông già tên Trần Kim Hùng là một vơ sư thôn Trường Định, huyện Tuy Viễn. Vơ nghệ tuyệt luân, song v́ con trai mất sớm, nên dẫn hai cháu nội đi giang hồ hầu t́m nhân tài truyền thụ vơ công.

Gặp được Nguyễn Văn Tuyết, Trần lăo sư rất vừa ḷng. Tuyết theo Trần lăo ra đi. Trên đường ngao du sơn thủy, Tuyết được thầy ngày đêm rèn luyện thập bát ban vơ nghệ cùng truyền các kinh nghiệm của giới giang hồ.

Một hôm, trên một đỉnh dốc cao, hai thầy tṛ gặp một tảng đá chận đường, một bên là vực thẳm một bên là sườn núi, nên muốn đi qua phải đẩy được tảng đá xuống vực. Để thử sức và mưu trí của tṛ, Trần lăo liền bảo Tuyết dẹp tảng đá. Tuyết vâng lời, hai tay ôm tảng đá, vận sức xô xuống vực. Quả là một thanh niên có sức mạnh như Hạng Vơ, Tuyết đẩy được tảng đá nghiêng dần dần về phía vực. Bỗng nhiên đánh rầm một tiếng, đất nơi bờ vực rời ra và sụt xuống, lôi nhanh tảng đá lăn theo. Tuyết đang vận sức xô tới, nên lỡ đà, loạng choạng sắp nhào theo. Nhanh như chớp, Trần lăo đă nhảy đến bên cạnh Tuyết. Tay tóm lấy cổ áo, chân đạp mạnh vào tảng đá đang rơi làm điểm tựa, nhảy ngược lôi theo Tuyết về phía sau.

Sau một lúc định thần, Tuyết được thầy chỉ dạy:

- Khi tảng đà lung lay sắp đổ, lực đẩy của con vẫn c̣n và tiếp tục xô ra. Lúc th́nh ĺnh đất rơi, con sẽ bị hụt hẫng và dường như con trở lại bị tảng đá lôi theo. Cho nên khi ấy con phải nhanh chóng thu hồi nội lực, dùng tảng đá làm điểm tựa để nhảy vọt về sau. Cần phải đạp lên tảng đá một cách hết sức nhẹ nhàng, nếu đạp mạnh, con sẽ rơi theo ḥn đá. Thế đạp này giống như con chuồn chuồn khẽ động vào mặt nước lúc đang bay để cất cánh vút bổng lên.

Nguyễn Văn Tuyết nhờ theo thầy sống nhiều ở các khu vực núi rừng nên kinh nghiệm và chiến đấu trong rừng núi học được rất nhiều.

Sau 5 năm theo thầy, Tuyết được ân sư cho về nguyên quán để lập nghiệp. Bọn đồ đảng cũ tụ hội đón mừng. Tuyết sau đêm tiệc vui hội ngộ đă khuyên anh em đồng đảng giải tán, t́m công ăn việc làm lương thiện. Một số sau này theo Tuyết quy phục nhà Tây Sơn.

Một hôm, Vơ Vương Nguyễn Phúc Khoát nam tuần đến Quy Nhơn. Nghe đồn chúa Nguyễn có con tuấn mă tên Xích Kỳ, Tuyết đợi đêm khuya lén vào hành cung bắt ngựa rồi lên yên chạy thẳng lên vùng An Khê. Trời vừa hửng sáng th́ ngựa đă qua khỏi đèo Vĩnh Viễn. Con Xích Kỳ là cống vật của Cao Miên, chúa rất yêu quư. Ngựa bị mất trộm, Tuần phủ Nguyễn Khắc Tuyên bị tội chết. Nhờ Trương Phúc Loan ra sức cầu xin mới được miễn. Tuyên cho người đi t́m khắp Quy Nhơn, Phú Yên, Quảng Nghĩa, nhưng không t́m ra bóng dáng. Khi xa giá chúa Nguyễn trở về Phú Xuân th́ trong Dinh tuần phủ Quy Nhơn bỗng thấy hiện trên vách mấy chữ lớn: "Kẻ trộm ngựa Chúa là Nguyễn Văn Tuyết ở Tuy Viễn". Tuyên xem thấy, hết hồn. Dặn tả hữu đừng tiết lộ, việc được im.

Tuyết sau khi theo thầy học thành tài, trở về Tuy Viễn, những mong cứu đồng bào ra khỏi ách chuyên chế của chúa Nguyễn, song không biết làm cách nào, đành ôm ấp mộng mà chờ người đồng khí đồng phương. Kịp khi nghe tin Tây Sơn vương chiêu mộ hào kiệt, Tuyết liền đem bộ hạ lên sơn trại đầu quân và rất được hoan nghênh.

Tại đây, Tuyết gặp lại Trần Thị Lan, cô cháu gái của sư phụ đang sống cùng với chị dưới trướng Bùi Thị Xuân. Họ cùng nhau kết duyên trăm năm.

Khi Nguyễn Nhạc xưng vương, Nguyễn Văn Tuyết được phong tả Đô đốc, cùng với Hữu Đô đốc Nguyễn Văn Lộc tháp tùng Nguyễn Nhạc tấn công huyện Tuy Viễn. Chiếm được huyện lỵ, Nguyễn Văn Tuyết ở lại trấn giữ.

Khi Nguyễn Huệ ra Thuận Hóa rồi Thăng Long th́ Nguyễn Văn Tuyết cũng đi theo và lập được nhiều công trạng. Sau khi b́nh định Thăng Long, Đô đốc Tuyết ở lại Bắc thành cùng với Ngô Văn Sở, Phan Văn Lân.

Tháng 10 năm Mậu Thân (1788), ba đạo quân Măn Thanh tiến vào Thăng Long, Tây Sơn tạm thời lui quân. Nguyễn Văn Tuyết cưỡiXích Kỳ về Phú Xuân báo cáo t́nh h́nh.

Ngày 25 tháng 11, Nguyễn Huệ lên ngôi Hoàng đế. Nguyễn Văn Tuyết lănh chức Đại Đô đốc cùng với Đại Đô đốc Nguyễn Văn Lộc thống lănh đạo tả quân kiêm cả bộ binh lẫn thủy quân. Tuyết giữ nhiệm vụ kinh lược Hải Dương, ứng tiếp mặt Đông.

Ngày mồng bốn tháng giêng năm Kỷ Dậu (1789), đồng một loạt với các cánh quân khác, Đại Đô đốc Nguyễn Văn Tuyết đă tấn công đạo quân Thanh đóng ở Hải Dương. Trại giặc vỡ tan, quân lớp bị tiêu diệt, lớp bị đạp lên nhau mà chạy. Chạy một mạch thẳng về Tàu. Diệt xong giặc ngoại xâm, Đại Đô đốc Nguyễn Văn Tuyết về Phú Xuân. Vua Quang Trung mất, ông cùng bà Bùi Thị Xuân pḥ vua Cảnh Thịnh lo việc trấn giữ kinh thành. Sau hai vợ chồng được cử ra ǵn giữ Bắc thành.

Tháng 6 năm Nhâm Tuất (1802), Nguyễn Phúc Ánh rầm rộ kéo đến Thăng Long. Liệu chống không nổi, Đại Đô đốc Tuyết cùng phu nhân đưa vua Bửu Hưng cùng cung quyến sang sông Nhị Hà, chạy lên vùng núi phía Bắc, có Đô đốc Nguyễn Văn Tứ và Tư mă Nguyễn Văn Dung theo hộ giá. Đoàn ngự giá đến Xương Giang, bị quân Nguyễn bao vây. Hai ông bà Đại Đô đốc Tuyết phá được ṿng vây pḥ xa giá chạy thoát được mươi dặm th́ Lê Chất kéo quân kỵ mă đuổi theo kịp. Nhớ t́nh quen biết cũ, Nguyễn Văn Tuyết đă trao đổi với Lê Chất về nghĩa vua tôi, song Lê Chất vin vào thù cha mà khước từ. Không thể thuyết phục được, Nguyễn Văn Tuyết đành ra lệnh cho phu nhân pḥ xá vua Bửu Hưng chạy trước c̣n ḿnh ở lại đánh nhau với Lê Chất.

Nguyễn Văn Tuyết với cây ngân côn tung hoành ngang dọc giữa lớp lớp quân nhà Nguyễn bao vây. Lê Chất đối với Văn Thuyết có phần thua kém, song nhờ binh đông tướng nhiều, nên càng kéo dài cuộc chiến đấu, Nguyễn Văn Tuyết càng tuyệt vọng.

Th́nh ĺnh một viên đạn trúng vào chỗ ngực của Nguyễn Văn Tuyết. Con Xích Kỳ cũng liên tiếp bị thương. Chủ tướng nhào xuống ngựa. Xích Kỳ cũng quỵ theo.

Đó là ngày 16 tháng 6 năm Nhâm Tuất (1802).

 

5. Lê Văn Hưng

Lê Văn Hưng người thôn Kiên Dơng, huyện B́nh Khê (Tây Sơn), cách thôn Kiên Mỹ một thôn (Thuận Nghĩa).

Là một vơ sĩ có sức mạnh và sở trường về môn đánh côn (hay gọi là roi trường). Thuật đánh roi của ông Hưng rất mănh liệt. Khi đánh ra một đ̣n, hàng trăm người không đỡ nổi. Binh khí đụng đến đường roi, lớp văng lớp găy. Người th́ bị bươu đầu, găy tay. Môn đánh đ̣n giải vây này được truyền từ ông cố họ Lê. Tại B́nh Định sau này c̣n lại một truyền nhân có thể sử dụng đ̣n roi giải vây này của họ Lê là ông Hồ Ngạnh ở Thuận Truyền. Tính đến đời ông Hồ Ngạnh là tám đời.

Tại An Nhơn cũng có một tay roi xuất sắc, đó là ông Khách Bút và truyền nhân là ông Hương mục Ngạc. Song, thế roi của ông Khách Bút là lối đánh song đấu, nghệ thuật cao, tay roi lẹ. C̣n thế roi họ Lê dùng sức mạnh đánh với đông người. Một lần ra đ̣n, hàng chục mạng người mang thương tích.

Vốn là một thanh niên sức mạnh, giỏi vơ nhưng thiếu học, tánh khí lại ngang tàng, nên Lê Văn Hưng sớm trở thành một người sống ngoài ṿng pháp luật. Tuy sống bằng nghề cướp bóc, nhưng Hưng vẫn được nhân dân địa phương quư mến, bởi v́ ông và thuộc hạ không bao giờ khuấy phá đồng bào trong vùng. Thuộc hạ có đến vài mươi, song chưa hề có lời than văn về hành tung của nhân dân trong huyện Tuy Viễn. V́ Hưng và thuộc hạ chỉ đi "làm ăn" ở khác huyện hoặc khác tỉnh.

Là người có mưu lược nên việc nghiên cứu thăm ḍ hiện trường khi đă hoàn toàn vừa ư, Hưng mới khởi xướng "xuất hành". Trong đám cướp, Hưng luôn luôn là tay roi cản hậu...

Một hôm, Hưng tổ chức một vụ cướp lớn ở Phú Yên, khổ chủ giàu có lại biết vơ nghệ và trong nhà gia nhân và lực điền đều có rèn luyện vơ nghệ. Việc cướp diễn ra như ư muốn. Sau khi khống chế được gia chủ, gia nhân cùng trai tráng và chủ nhân đuổi theo bọn cướp. Gặp nhau ở giữa đồng. Hưng ở lại sau, bị 30 người bao vây. Đánh ngang ngọn roi, Hưng tạo thành một ṿng tṛn, càng lúc càng rộng ra. Rồi sử dụng thế roi "toàn phong tảo diệp", Hưng đánh văng roi một số đông trai tráng. Ỷ ḿnh có "đôi miếng trong ḿnh", nên khổ chủ vừa lăn vào đánh vừa đôn đốc một số c̣n lại nhào vô. Hưng nương tay đă nhiều lần, nhưng đối phương vẫn liều mạng bám sát. Trời gần sáng mà trận chiến vẫn chưa giải quyết xong, Hưng đành phải dùng tận lực đánh dữ dội để rút theo đồng bọn. Cuối cùng, khổ chủ trúng một roi, hộc máu chết tươi.

Trong các vụ cướp trước đây, quan nha ít lưu tâm, nhưng vụ cướp lần này gây ra án mạng, nên chánh quyền không thể bỏ qua. Biết thủ phạm là Hưng, Tuần phủ Phú Yên hợp lực cùng Tuần Phủ Quy Nhơn cho truy nă gắt gao. Hưng đành bỏ nhà trốn vào rừng. Nhân Tây Sơn vương mộ binh, Hưng bèn đến ghi danh nhập ngũ. Trong khi tập luyện, ông đă gây chú ư cho các viên tướng chỉ huy như biểu diễn thuật cưỡi ngựa không yên cương, lên xuống ngựa đang chạy nhanh, nhất là môn bắn cung trên ḿnh ngựa. Do đó chức vụ trong quân đội mỗi ngày một thăng và cuối cùng ông trở thành vơ tướng phụ trách huấn luyện kỹ thuật đánh roi cho nghĩa binh.

Năm 1773, Nguyễn Nhạc xưng vương, Lê Văn Hưng được phong Đề đốc theo Đô đốc Trần Quang Diệu và Đô đốc Vơ Văn Dũng kéo quân ra chiếm huyện Lỵ Bồng Sơn và Phù Ly, rồi cùng tiến đánh thành Quy Nhơn.

Mùa Đông năm ấy, Đề đốc Hưng theo Chinh nam Đại tướng quân Ngô Văn Sở vào đánh chiếm ba phủ Phú, Diên, B́nh. Sau khi đại thắng, Lê Văn Hưng được cử trấn thủ đất Diên Khánh.

Mùa thu năm Giáp Ngọ (1774), viên Lưu thủ đất Long Hồ trong Nam là Tống Phước Hiệp cử đại binh ra đánh Tây Sơn.

Quân nhà Nguyễn đánh chiếm B́nh Thuận, rồi tiến ra Diên Khánh. Trấn thủ Lê Văn Hưng đem binh cự địch. Sau nhận thấy địch quân đông và có trọng pháo yểm trợ, liệu không thắng nổi, bèn bỏ thành trống, rút toàn lực lượng về Phú Yên, hợp cùng Nguyễn Văn Lộc chống địch.

Quy Nhơn được cấp báo, Nguyễn Huệ kéo quân giải vây. Hai bên liên lạc với nhau, cùng hợp lực công kích hai đầu, đánh tan thủy, bộ binh của Tống Phước Hiệp. Tống bỏ chạy về Gia Định. Lê Văn Hưng lại trở vào trấn thủ Diên Khánh.

Năm Mậu Tuất (1778), Nguyễn Phúc Ánh chiếm được thành Sài Côn, rồi sai Lê Văn Quân kéo quân ra đánh B́nh Thuận. Từ khi Lư Tài làm phản, B́nh Thuận giao cho Lê Văn Hưng kiêm nhiệm trấn thủ, nên bị mất dễ dàng. Nhưng khi ra đến Diên Khánh th́ bị Lê Văn Hưng chận đánh, phải thối lui vào B́nh Thuận. Lê Văn Hưng truy kích, đánh cho một trận tơi bời. Lê Văn Quân kéo tàn quân chạy về Gia Định, từ ấy quân Nguyễn rất sợ Lê Văn Hưng và Nguyễn Phúc Ánh gọi Hưng là Lê Vô Địch.

Cuối năm Canh Tư (1780), Nguyễn Phúc Ánh xưng vương, năm sau (1781) cử binh đánh Diên Khánh. Tôn Thất Dụ kéo binh từ B́nh Thuận ra đến Diên Khánh, chưa kịp hạ trại đóng quân th́ bị Lê Văn Hưng cho đoàn voi chiến xông trận. Đoàn voi này do bà Bùi Thị Xuân huấn luyện, rồi tăng phái cho Lê Văn Hưng một đội thiện chiến để pḥng bị mặt Nam. Quân nhà Nguyễn vốn đă sợ uy danh Lê Văn Hưng, nay lại thấy đoàn voi dũng mănh ào ạt tiến đến dày xéo, nên khiếp đảm rùng rùng bỏ chạy. Quân nhà Nguyễn chưa đánh đă tan.

Đầu năm Quư Măo (1783), Nguyễn Phúc Ánh lại trở về Gia Định tổ chức quân ngũ, sai người sang Xiêm cầu viện. Nghe được tin này Nguyễn Nhạc sai Lê Văn Hưng tháp tùng Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ và Trương Văn Đa vào đánh Gia Định.

Thủy binh Tây Sơn đến cửa Cần Giờ, đợi lúc thủy triều dâng, gió từ biển thổi mạnh vào đất. Tiền quân Châu Văn Tiếp dùng hỏa công chống trả song thất bại tại đồn thủy binh Dác Ngư. Tướng trấn giữ là Tôn Thất Mậu đem quân ra giao chiến, song chỉ một vài hiệp liền bị Lê Văn Hưng giết chết. Nguyễn Phúc Ánh bỏ Gia Định chạy về Ba Giồng. Qua đến tháng 4 hai bên đánh nhau tại Đông Tuyên (Kiến An, Định Tường). Quân Nguyễn vừa thấy quân Tây Sơn hùng hổ kéo đến th́ đă muốn chạy trốn. Do đó mới vừa giáp trận th́ binh liền tan ră. Lê Văn Hưng tả xông hữu đột, bắt sống được tướng Nguyễn Huỳnh Đức lập công đầu. Nguyễn Phúc Ánh chạy trốn ra Phú Quốc. Lê Văn Hưng theo Nguyễn Huệ về Quy Nhơn.

Sau khi vua Quang Trung đánh thắng quân Thanh, Lê Văn Hưng được triệu về Phú Xuân.

Năm Giáp Dần (1794), vua Cảnh Thịnh sai Lê Văn Hưng vào đánh Phú Yên. Lê Văn Hưng kéo đến đèo Cù Mông th́ gặp Nguyễn Quang Huy.

Nguyễn Quang Huy người Phú Yên, thiện dụng cây móc câu bạc, gọi là ngân câu, thường ưa cưỡi ngựa bạch. Quân sĩ thường gọi là Bạch mă Ngân câu Tướng quân. Huy đă có sức mạnh lại tinh thông vơ nghệ, giỏi binh pháp, được vua Thái Đức ái trọng, phong chức pḥng ngự sử cho vào trấn B́nh Thuận.

Tháng 3 năm Quư Sửu (1793), Nguyễn Quang Huy bị đại binh Tôn Thất Hội tấn công. Ít quân, cô thế, Quang Huy phải rút quân về Phú Yên, chiếm cứ một vùng hiểm yếu trong dăy Cù Mông đợi dịp lập công chuộc tội. Khi gặp được nhau, hai bên vui mừng v́ t́nh bạn cũ, v́ có người tài giỏi giúp sức, nên đă đánh chiếm Phú Yên được dễ dàng. Lê Văn Hưng để Nguyễn Quang Huy ở lại trấn thủ Phú Yên, kéo quân về Phú Xuân.

Tại Phú Xuân, thái sư Bùi Đắc Tuyên dựa vào sự tin cẩn của Cảnh Thịnh, quyền thế của Bùi Thái Hậu, nên càng ngày càng lộng hành.

Lê Văn Hưng v́ người đồng châu, tánh t́nh thật thà, bảo sao nghe vậy. Hưng vốn không có học, chỉ giỏi việc đánh nhau, không thích bàn chuyện triều chính, nên được Bùi Đắc Tuyên trọng dụng.

Nguyên Lê Văn Hưng lúc c̣n trẻ, chưa đi làm ăn cướp, có ở nhờ nhà họ Dương trong thôn. Hưng giao t́nh với người tớ gái của chủ nhà tên là Ngọc Bích. Hưng tặng cho Ngọc một chiếc nhẫn vàng hẹn năm năm sau đến cưới, song mải mưu đồ sự nghiệp nên Hưng lỗi hẹn. Chờ đến ngày hẹn mà không thấy t́nh lang, Ngọc Bích nhịn ăn mà chết.

Trong trong thời gian trấn thủ Diên Khánh, Hưng thường nhớ đến t́nh xưa. Có kẻ giỏi thuật thần tiên chiêu hồn Ngọc Bích lên. Hồn hẹn cùng Hưng rằng 13 năm sau sẽ đến hầu khăn túi.

Về Phú Xuân, Lê Văn Hưng được Bùi Đắc Tuyên trọng dụng. Một hôm trong buổi lễ mừng sinh nhật của Hưng, một thương gia giàu có tại Phú Xuân đem đến mừng một ca cơ hiệu Ngọc Bích. Hưng cho là một chuyện hy hữu, v́ chẳng những tên trùng mà dung nhan cũng phảng phất người t́nh cũ nhà họ Dương. Hưng cầm tay vuốt ve th́ trông thấy nơi ngón tay đeo nhẫn ở bàn tay trái có vết hằn sâu như vết một chiếc nhẫn. Do đó t́nh thương yêu càng nồng đắm.

Tính t́nh của Lê Văn Hưng rất trung thực, nên dù được thái sư Bùi Đắc Tuyên biệt đăi song càng ngày Hưng càng thấy rơ Tuyên là một kẻ đại gian th́ có thái độ phản đối mạnh.

Bùi Đắc Tuyên nhận thấy Lê Văn Hưng không c̣n là con bù nh́n để ḿnh khuynh loát, sai khiến nữa, nên t́m cách xúc xiểm vua Cảnh Thịnh trừ đi.

Nhân Lê Văn Hưng sau khi thắng trận ở Phú Yên, giao thành cho Nguyễn Quang Huy trấn thủ, rút quân về Phú Xuân. Tuyên khép tội Hưng là không thỉnh mệnh trước, cấu kết nha trăo hầu mong làm vây cánh, có ư muốn tạo phản, tâu vua chém đầu răn chúng. Vua Cảnh Thịnh nghe lời chuẩn tấu. Lê Văn Hưng ung dung nhận lấy cái chết.

Sự việc này đă dẫn đến việc Vơ Văn Dũng từ Bắc Hà về Phú Xuân bắt giết cha con Bùi Đắc Tuyên, Bùi Đắc Trụ và Ngô Văn Sở.

Nội t́nh nhà Tây sơn đang rối ren lại càng mau tan ră.

 

6. Lư Văn Bưu

Lư Văn Bưu c̣n gọi là Mưu, người làng Đại Khoang, huyện Phù Cát, tỉnh B́nh Định, nhà giàu, nổi danh từ thuở niên thiếu.

Vùng Đại Khoang là một vùng rộng lớn, người thưa giáp ranh với vùng Thuận Truyền, Thuận Hạnh, huyện Tây Sơn, cũng đất rộng người thưa. Vùng này g̣ đống kéo dài, cây dại gai gốc mọc đầy, chen lẫn với chà là, sim, ổi, nên rất thích hợp với việc săn bắn và nuôi ḅ, ngựa. V́ vậy, gia đ́nh ông Lư Văn Bưu chuyên về việc chăn nuôi ngựa. Ngựa của họ Lư bán khắp nơi, kể cả tỉnh Phú Yên, Quảng Nghĩa.

Nhà giàu có, buôn bán rộng răi, nhất là ở trong một vùng xa xôi hẻo lánh, nên để đề pḥng trộm cướp, nhà nuôi nhiều thanh niên và thầy dạy vơ. Cho nên Lư Văn Bưu được rèn luyện vơ nghệ từ thuở ấu thơ. Ngoài vơ nghệ ông c̣n chuyên về cưỡi ngựa và huấn luyện ngựa. Phần đông ngựa của ông nuôi đều chọn giống rất kỹ lưỡng và nuôi dưỡng rất công phu. Thượng khách ở các tỉnh xa thường đến mua ngựa phải đặt hàng trước hàng năm. Tài nuôi ngựa chiến của gia đ́nh họ Lư được truyền từ đời ông cao tổ. Nhờ ở kinh nghiệm, tài thiên tư và địa thế thuận tiện như đất đai rộng, có g̣, có cây lớn cây con mọc chen nhau từng vùng từng đám, có suối, có hồ, nên rất thích hợp cho bầy ngựa chiến trở thành tuấn mă.

Các tay hào kiệt đến với ông rất nhiều, một phần v́ mến tài đức, vơ nghệ, một phần v́ ngựa tốt. Nh́n tướng mạo, tầm vóc, tính nết của khách hàng, ông đă chọn cho khách được con tuấn mă vừa ư. Người nho nhă phong lưu th́ thích ngựa có nước kiệu êm. Kẻ tính t́nh năng động th́ ưa ngựa có nước phi thần tốc... Có người thích ngựa thiên lư để ngày đi trăm dặm mà ngựa không đổ mồ hôi. Lại có những người mua được ngựa hay, xong chưa thuần phục, hay dở chứng hung hăng ép chủ vô rào, không chạy theo lệnh của chủ... Đều được đem đến nhờ ông thuần hóa, huấn luyện thành ngựa hay. Quả nhiên, chỉ trong ṿng một tuần lễ th́ Lư Văn Bưu đă thuần phục một con tuấn mă. C̣n có đôi khi ông cũng là người mua lại ngựa của bọn trộm ngựa ở phương xa đem đến với điều kiện ngựa phải là ngựa tốt, ngựa hay. Một đôi khi chủ ngựa bị mất trộm đến "trường ngựa" của ông xin chuộc lại. Bao giờ ông cũng vui vẻ nhượng lại, sau khi biết rơ đó là chủ cũ của con tuấn mă và là một trang hảo hán anh hùng. Với bọn hào trọc phú hay là bọn bất lương th́ ông cho chuộc lại với giá gấp đôi. Có đôi khi xảy ra kiện tụng, song nhờ vào uy tín, giàu có, với một trường ngựa hàng ngàn con th́ sự thua kiện của ông chưa khi nào xảy ra.

Vơ Văn Dũng năm 20 tuổi cũng đă từng đến trường ngựa này cùng với bạn lái buôn, mua ngựa đem vào Phú Yên bán và chuyện gặp gỡ lăo sư họ Trương xảy đến.

Tiếng tăm của họ Lư vang xa, bà Bùi Thị Xuân thường hay đi săn vùng Thuận Ninh đă t́m đến kết bạn. Chẳng bao lâu, họ đă trở nên đôi bạn tâm đắc. Bà Bùi đă học được họ Lư cách nuôi và huấn luyện ngựa chiến. Từ phương pháp huấn luyện ngựa, bà Bùi Thị Xuân đă áp dụng vào việc huấn luyện voi. Đồng thời, bà Bùi đă tiến cử Lư Văn Bưu lên Tây Sơn vương và được trọng dụng. Họ Lư giúp nhà Tây Sơn tổ chức, huấn luyện đoàn chiến mă. Trường ngựa của ông đă biến thành trung tâm nuôi và huấn luyện ngựa trận cho nhà Tây Sơn.

Nhà Tây Sơn khởi nghĩa, Lư Văn Bưu được phong làm Đô đốc.

Trong trận đánh quân Xiêm năm 1784, ông cũng lập được công lớn. Khi quân Thanh kéo vào Thăng Long, ông tháp tùng vua Quang Trung ra Bắc tảo Thanh, phục vụ dưới đoàn quân do Đại Đô đốc Bảo chỉ huy.

Lư Văn Bưu đă cùng Đặng Văn Long đem kỵ binh xuyên qua Chương Đức (Hà Đông) để tiến đến làng Nhân Mục, huyện Thanh Tŕ (Hà Nội), chiếm cứ hai đồn Yên Quyết và Nhân Mục. Hai đồn này là tiền đồn của Khương Thượng, bị chiếm rất nhanh và yên lặng. Nhờ vậy mà khi đánh đồn Khương Thượng, quân Thanh không hay biết.

Sau khi vua Quang Trung băng hà, t́nh cảm của nhà Tây Sơn càng ngày càng suy sụp, vua Cảnh Thịnh cướp thành của vua Thái Đức, Bùi Đắc Tuyên lộng quyền, Vơ Văn Dũng, Trần Quang Diệu bị nghi ngờ... Trong Nam, nhà Nguyễn mạnh lên, đă nhiều phen xâm lấn đất Quy Nhơn, nạn phe đảng trong triều khiến cho Lư Văn Bưu chán nản và lấy cớ tuổi già sức yếu xin được trở về cố hương, sống trở lại với nghề nuôi ngựa nơi mảnh đất hoang vu, khô cằn, nhưng đầy yên lành. Ngày ngày Lư công cưỡi ngựa rong chơi trên các dăy đồi hoa sim nở tím, tâm hồn thanh thản với trời mây.

 

7. Nguyễn Văn Lộc

Nguyễn Văn Lộc người làng Kỳ Sơn, huyện Tuy Viễn. Thuở nhỏ nhà nghèo phải đi ở chăn trâu cho một phú hộ trong làng. Nhờ có sức khỏe và can đảm nên được đàn trẻ cùng bọn tôn làm thủ lĩnh. Ngày ngày chăn trâu ngoài đồng, rảnh rang chuyên đi đánh nhau. Một hôm, v́ ham chơi nên để trâu ăn lúa, về nhà bị chủ đánh mắng, hăm dọa, nên bỏ nhà ra đi.

Sau 10 năm trở về đă thành một thanh niên cường tráng, sống bằng nghề làm thuê, gánh mướn.

Một hôm đi chơi về khuya, bị đám canh tuần bắt trói vào cột đ́nh, vu cho là đi ăn trộm. Trong đêm tối, nhân đám dân tuần ngủ quên, Lộc dùng miếng mảnh sành cắt dây trốn thoát. Dân canh tuần hơn 10 người đuổi theo điều bị đánh ngă, không đứng dậy nổi. Trời tối như mực, Lộc chạy lạc vào cánh đồng lúa chín, người giữ ruộng ngỡ là ăn trộm. Hô hoán ầm ĩ, người trong xóm tủa ra vây bắt. Người mỗi lúc mỗi đông, kẻ gậy người hèo, đuốc thắp sáng cả đồng, Lộc dùng tay đánh ngă hết lớp này đến lớp khác, nhưng không thoát khỏi vây. Liệu không thể dùng quyền, Lộc bèn giật lấy một cây roi của một tuần đinh rồi dùng chiêu thức đánh giải vây ra sử dụng. Đó là thế "toàn phong tảo diệp". Một ngọn roi vung ra, hàng chục người ngă rạp. Gậy, hèo văng tứ phía. Hoảng hồn, mọi người ùn ùn kéo nhau, xô lấn nhau mà chạy. Đuốc đang cầm tay vội quăng xuống đất, nhân bóng tối và hỗn loạn, Lộc lẹ làng thoát thân.

Từ đấy, tiếng đồn Nguyễn Văn Lộc vơ nghệ siêu phàm được lan truyền.

Khi Tây Sơn vương tụ hội quần anh mưu đồ đại nghiệp, Nguyễn Văn Lộc liền đến gia nhập và được tiếp đăi vào hàng thượng tân.

Khi Nguyễn Nhạc xưng vương, Nguyễn Văn Lộc được Phong làm Hữu Đô Đốc, cùng với Tả Đô Đốc Nguyễn Văn Tuyết theo đạo binh Nguyễn Nhạc tiến đánh huyện lỵ Tuy Viễn, rồi tấn công thành Quy Nhơn.

Mùa thu năm Quí Tỵ (1773), Nguyễn Văn Lộc tháp tùng Nguyễn Lữ và Vơ Văn Cao đi vào Phú Yên, Diên Khánh, B́nh Thuận để xem xét t́nh h́nh dân chúng và liên lạc với hai vua Thủy Xá, Hỏa Xá, vận động nhân dân địa phương hưởng ứng cuộc Nam tiến của quân Tây Sơn.

Phái đoàn về tâu rơ t́nh h́nh: mọi tầng lớp nhân dân ba tỉnh đều chán ghét chế độ độc tài tham nhũng của quan lại nhà Nguyễn, ai nấy đều mong có cuộc đổi thay.

C̣n quan quân nhà Nguyễn th́ chỉ lo bóc lột nhân dân, không nghĩ ǵ đến việc an nguy quốc gia, cho nên việc pḥng thủ rất lỏng lẻo. Mùa Đông năm ấy, Nguyễn Văn Lộc cùng Lê Văn Hưng theo Chinh Nam tướng quân Ngô Văn Sở vào đánh chiếm ba phủ Phú Yên, Diên Khánh, B́nh Thuận. Quân đi đến đâu nhân dân hoan nghênh đến đó. Tướng nhà Nguyễn là Nguyễn Văn Hiền bị giết, Nguyễn Khoa Kiên bị bắt sống.

Đại thắng, quân Tây Sơn rút về. Nguyễn Văn Lộc ở lại trấn thủ Phú Yên.

Mùa Đông năm Giáp Ngọ (1774), được tin Châu Văn Tiếp dựng cờ khởi nghĩa tại Trà Lương, huyện Tuy An, Đô đốc Nguyễn Văn Lộc đem quân vây đánh. Quân của Châu Văn Tiếp chưa giáp trận đă tan ră. Tiếp tẩu thoát, leo lên núi thượng đạo vào Gia Định, cung thuận Định vương Nguyễn Phúc Tần.

Mùa thu năm ấy, Tống Phước Hiệp cử đại binh chiếm B́nh Thuận, tấn công Diên Khánh. Lê Văn Hưng trấn thủ Diên Khánh lui quân về Phú Yên, kết hợp với Nguyễn Văn Lộc chờ binh Nguyễn Huệ kéo vào đánh bại thủy, bộ binh của Tống Phước Hiệp, chiến thắng xong, Nguyễn Văn Lộc theo Nguyễn Huệ về Quy Nhơn.

Năm Bính Ngọ (1786), Nguyễn Văn Lộc được thăng chức Thủy sư Đô đốc theo Tiết Chế Nguyễn Huệ đem đại binh ra đánh Thuận Hóa.

Thành Thuận Hóa do Phạm Ngô Cầu trấn thủ, phó tướng Hoàng Đ́nh Thể phụ tá. Phạm Ngô Cầu là tướng vô mưu lại tham lam, chỉ lo việc vơ vét của dân để làm giàu, c̣n việc quân th́ giao cho kẻ thuộc hạ. Do tính tham lam, ḷng đố kỵ, nghi ngờ, nên Cầu đă trúng kế Nguyễn Huệ ly gián giữa Cầu và Đ́nh Thể. Nguyễn Huệ làm một phong thư để gởi cho Hoàng Đ́nh Thể khuyên về hàng Tây Sơn, mà lại bắn vào cho Phạm Ngô Cầu xem. Cầu bắt đầu nghi ngờ Thể.

Khi binh Tây Sơn vây đánh thành Phú Xuân, Ngô Cầu sai Đ́nh Thể đem binh ra đánh, rồi đóng cửa thành không tiếp viện. Thể và hai con cùng tướng sĩ chết tại trận tiền.

Nguyễn Văn Lộc một ḿnh một ngựa xông vào phá cửa thành, vượt qua chướng ngại cùng binh giữ thành, xông thẳng vào dinh trấn thủ. Người ngựa đến đâu, thây người ngă ra đến đó. Vượt qua cổng dinh, Nguyễn Văn Lộc bắt gặp Phạm Ngô Cầu đang cùng gia đ́nh khuân của cải chạy trốn. Bắt sống được Phạm Ngô Cầu, Nguyễn Văn Lộc lập công đầu.

Thành Phú Xuân vừa hạ xong, Nguyễn Văn Lộc lại lên ngựa cùng Nguyễn Lữ, Vơ Văn Nhậm tiến quân đánh lấy các doanh trại thuộc Quảng Trị, Quảng B́nh. Chỉ trong mấy hôm, đất Thuận Hóa được b́nh định xong.

Tháng 6 năm Bính Ngọ (1786), Nguyễn Văn Lộc ở lại giữ thành Phú Xuân cùng với Nguyễn Lữ để Nguyễn Huệ kéo quân ra Bắc Hà diệt chúa Trịnh.

Tháng 11 năm Mậu Thân (1789), Quang Trung lên ngôi Hoàng đế, kéo quân ra Bắc diệt quân Thanh. Nguyễn Văn Lộc được phong Đại Đô đốc chỉ huy cánh quân phía tả, tiến lên Lạng Sơn, Phượng Nhăn, giữ vùng Yên Thế, chận đường rút lui của địch. Tôn Sĩ Nghị cùng binh tướng trên đường rút chạy về Nam Quan, bị quân của Đại Đô đốc Lộc đánh giết. Tôn Sĩ Nghị phải vứt bỏ tất cả sắc thư, ấn tín để lo chạy thoát thân.

Sau khi vua Cảnh Thịnh lên ngôi, Nguyễn Văn Lộc được cử vào trấn thủ Quảng Nghĩa.

Năm Đinh Tỵ (1797), Nguyễn Phúc Ánh kéo thủy binh ra đánh Quy Nhơn, song thất bại, bèn kéo quân ra đánh Quảng Nam. Thành Quảng Nam bị vây, nhờ có Lâm Thị Bạch cố thủ và viết huyết thư cầu cứu Nguyễn Văn Lộc đem binh ra đánh lui Nguyễn Phúc Ánh, giải vây cho thành Quảng Nam.

Tháng giêng năm Canh Thân (1800), Nguyễn Văn Lộc kéo binh vào kết hợp với Trần Quang Diệu, Vơ Văn Dũng vào cứu Quy Nhơn, bị Tống Viết Phước cầm chân tại B́nh Đê. Vốn biết rơ địa thế của Quảng Nghĩa, Lộc đă đề nghị chia quân làm ba đạo theo ba ngơ đèo Bến Đá, núi Sa Lung và núi Cung Quăng vượt qua khỏi Bến Đá vào thẳng Quy Nhơn.

Tháng năm năm Tân Dậu (1801), thành Quy Nhơn thất thủ. Trước đó, Phú Xuân cũng thất thủ. Tướng nhà Nguyễn là Lê Văn Duyệt cùng Lê Chất đem quân vào cứu Quy Nhơn, bị Tây Sơn chận đánh. Sau được tin Thuận Hóa hoàn toàn bị chiếm, Diệu và Dũng đem quân ra Nghệ An. Nguyễn Văn Lộc và Nguyễn Quang Huy đóng ở Dương An.

Kỳ Sơn ở phía Đông Nam thành Quy Nhơn. Đó là một ḥn thổ sơn chạy dài theo hướng Bắc Nam, bao quanh đến vài mươi dặm. H́nh núi không đều, hai đầu mở rộng và cao, chính giữa hơi eo và thấp. Ở đầu phía Bắc nổi lên hai đỉnh đứng song song, một là ḥn Phụng Sơn, một là ḥn Xuân Sơn. Đầu phía Nam cũng có một đỉnh cao gần hai ngọn kia, tên là Mai Sơn. Trên núi gồm nhiều ḥn đá lớn và có một cái hầm rộng ăn sâu vào núi, có tên là Qui Khanh tức là Hầm Rùa, v́ trước miệng hang có một ḥn đá h́nh giống con rùa. Thế núi rất hiểm trở.

Vốn là người ở Kỳ Sơn, nên Nguyễn Văn Lộc biết rơ những nơi hiểm yếu. Với 80.000 quân, trấn phục hơn 20 cứ điểm hiểm trở, Nguyễn Văn Lộc đă cầm chân hơn 30 vạn quân của Lê Văn Duyệt và Nguyễn Văn Thành. Nhờ vậy mà thành Quy Nhơn được giữ vững.

Năm Nhâm Tuất (1802), Nguyễn Văn Lộc nghe tin vua Cảnh Thịnh bị bắt, ông tự động giải tán quân sĩ, một ḿnh lên núi Kỳ Sơn ẩn náu, dùng Hầm Rùa làm chốn nương thân.

Nguyễn Quang Huy cũng lên núi Dương An trú ẩn, thỉnh thoảng về Phú Yên thăm quê hương và ra Kỳ Sơn thăm ông Lộc.

Tuy nhà Tây Sơn mất, song Nguyễn Văn Lộc trong ḷng vẫn nuôi chí phục hưng. Một hôm, ông Lộc hỏi ông Huy:

- Cựu thần nhà Tây Sơn, văn cũng như vơ, c̣n khá nhiều tay tài tuấn, sao không hợp sức lại cùng lo việc phục hưng. Như thế chẳng hóa ra là không tận trung với cựu chúa hay sao?

Ông Huy đáp:

- Những anh hùng nghĩa sĩ ra giúp nhà Tây Sơn từ ngày mới khởi nghĩa cho đến nay, không ai phụ nhà Tây Sơn. Tất cả đều lo tṛn phận sự cho đến giờ chót, như thế là tận trung. Nhà Tây Sơn đă không c̣n nữa th́ chúng ta tận trung với ai? Bầy tôi của vua Lê Chiêu Thống bo bo giữ ḷng trung với cố chủ, nổi dậy đánh ở miền Bắc, hết lớp này đến lớp khác đă chẳng lợi ǵ cho nhà Lê mà c̣n làm khổ dân hại nước. Phải nghĩ đến dân đến nước trước. Không có thể làm lợi cho dân, cho nước th́ nằm yên chớ đừng nên gây rối thêm. Trung với một người, một nhà, mà làm khổ cho dân cho nước th́ trung ấy, kẻ chân chính không nên nghĩ đến. Trung ấy không phải là trung.

Nguyễn Văn Lộc nghiệm thấy đúng, nên không c̣n nuôi mộng phục hưng nhà Tây Sơn nữa.

Từ ấy không c̣n ai trông thấy ông xuất hiện nữa.

Mây trời năm tháng thong dong.

 

Tây Sơn Lục Kỳ Sĩ

Trong các bậc kỳ tài đến giúp nhà Tây Sơn, ngoài "Thất hổ tướng", "ngũ phụng thư" c̣n có "Lục kỳ sĩ". Bao gồm: Vơ Xuân Hoài, Nguyễn Thung, Trương Mỹ Ngọc, La Xuân Kiều, Triệu Đ́nh Tiệp, Cao Tắc Tựu. Đây là sáu nhân tài về văn chương, học thức sâu rộng, giúp Tây Sơn Vương mưu lược an dân, trị nước, nhất là thời Tây Sơn mới dựng nghiệp.

Nguyễn Thung ở thôn Thuận Nghĩa (Tây Sơn) là người giàu có trong vùng, giỏi chữ nghĩa. Khi Nguyễn Nhạc xây dựng cơ sở khởi nghĩa ở vùng Tây Sơn, ông đem gia tài tặng tất cả cho Nguyễn Nhạc và theo nghĩa quân Tây Sơn. Với tính t́nh hào phóng, nhân hậu, Nguyễn Thung được rất được ḷng mọi người. Sau khi Nguyễn Nhạc lấy được thành Quy Nhơn, xưng vương, ông được bổ làm Tri huyện Tuy Viễn (gồm 3 huyện: B́nh Khê, An Nhơn và Tuy Phước). Truyền rằng: khi nhà Tây Sơn sụp đổ, ngôi mộ của ông ở Thuận Nghĩa bị vua Gia Long ra lệnh quân lính khai quật hốt xương cốt đem đổ xuống sông Côn. Tuy nhiên, vỏ mộ được xây kiên cố nên c̣n tồn tại đến sau này mới hư đổ mất tích do lụt lội.

Vơ Xuân Hoài, Trương Mỹ Ngọc, đức cao học rộng là hai ngôi sao về văn học đương thời ở B́nh Khê và An Nhơn. Cao Tắc Tựu đẹp người, học rộng tinh thông binh pháp, tính t́nh điềm đạm. Thường ngày ông ít nói, nhưng khi bàn luận binh pháp th́ ông rất sôi nổi, làu thông kinh sử, mọi người rất kính phục. La Xuân Kiều người Phù Cát, một văn sĩ nổi tiếng trong vùng, giỏi chữ nôm, thông minh hoạt bát, lại có tài cỡi ngựa, bắn cung. Triệu Đ́nh Tiệp, học rộng, ưa thực tế ghét phù hoa, tánh thanh khiết nghiêm nghị, trọng tín nghĩa và giỏi việc cai trị.

Họ là những nhân vật rường cột khi nhà Tây Sơn h́nh thành, sau này khi sự nghiệp mở rộng thành công, họ là người hoạch định chính sách trị nước, an dân, qui định thi cử có thêm nhiều nhân tài đến với nhà Tây Sơn. "Lục kỳ sĩ" được người đương thời kính trọng, nhà vua tin dùng. Thất hổ tướng, Lục kỳ sĩ, Ngũ phụng thư đă trở thành mười tám viên đá tảng dựng nên nền móng nhà Tây Sơn. Đáng tiếc là sau khi nhà Tây Sơn không c̣n, sự trả thù của Gia Long vô cùng tàn khốc, những tác phẩm văn chương của họ bị tiêu hủy, không ai dám cất giữ, lưu truyền, nên bị thất lạc. Ngày nay, hầu như ít c̣n lưu lại dấu tích. Thật là một mất mát của lịch sử và văn hóa nước nhà!

Hữu Vinh



[ VIVODO Homepage ]