zczebrzeszyn - miasteczko położone malowniczo w dolinie Wieprza, na granicy Roztocza i padołu Zamojskiego. Badania naukowe stwierdzają, że pierwsi mieszkańcy dzisiejszego Szczebrzeszyna osiedlili się na wzgórzu zamkowym około 5 tysięcy lat temu. Był to neolityczny lud rolniczy kultury pucharów lejkowatych. Położenie grodu na skrzyżowaniu Szlaku Bursztynowego oraz trasy między Kijowem a Krakowem stwarzało szansę dynamicznego rozwoju. Takie usytuowanie miasteczka miało również swoje złe strony: właśnie tędy szły na Polskę najazdy Turków, Tatarów, Kozaków i innych nieprzyjaciół, którzy niszczyli miasto. Szcebrzeszyn pełnił ważną rolę gospodarczą, kulturalną i oświatową. Był też ośrodkiem ruchu niepodległosciowego i walk z zaborcą.


Z X wieku pochodzą odkryte na terenie wzgórza zamkowego chaty z kamiennym piecem, cmentarzysko szkieletowe, jama do przechowywania zboża.


Nazwy sąsiednich wsi spotyka się już w XI-to wiecznej ruskiej kronice Nestora. Sugeruje to, że Szczebrzeszyn już również istniał, tym bardziej, że leżał on na skrzyżowaniu dwóch ważnych szlaków handlowych: Szlaku Bursztynowego znad Bałtyku na południe, oraz szlaku z Kijowa na zachód Europy.


Pod koniec XII wieku wybudowano romański kociół. W wyniku przeprowadzonych prac archeologicznych na terenie dzisiejszej cerkwi unickiej odsłonięto fundamenty pierwotnej absydy, które stanowią relikty pierwotnej świątyni. Dotychczasowe ustalenia pozwalają określić czas powstania budowli na XII lub pocz±tek XII wieku, odkryto bowiem zarys romańskiej świątyni małopolskiej.


"Szczebrzeszyn po raz pierwszy pojawia się na kartach historii, już jako miasto w roku 1352 w akcie króla Kazimierza Wielkiego wystawionym "prope Szczebreszyno opido ruthenicali". Szczebrzeszyn był zatem miastem już przed wyprawą Kazimierza Wielkiego na Ruś. W 1340 roku Kazimierz Wielki zajął Szczebrzeszyn oddając go w lenno Jerzemu Narymuntowiczowi. Po śmierci króla miasto znalazło się we władaniu Władysława Opolczyka, zaś po jego ustąpieniu z Rusi w 1378 roku zostało nadane przez Ludwika Węgierskiego Dymitrowi z Goraja. Nadanie potwierdził następnie król Władysław Jagiełło w 1398 roku".
(J. Górak Miasta i miasteczka Zamojszczyzny 1990)

"Za panowania Ludwika Węgierskiego olbrzymia częsć ziemi chełmskiej z rozległymi dobrami szczebrzeszyńskimi i turobińskimi były własnością Dymitra z Goraja, którego król Władysław Jagiełło obdarzył jako swego podskarbiego koronnego wręcz wyjątkowymi przywilejami. Mianował go zwierzchnikiem całej szlachty zamieszkałej dookoła Szczebrzeszyna stwarzając coś w rodzaju księstwa udzielnego. "Pan Szczebrzeszyński" miał ogromną władzę - w czasie wojny prowadził na wyprawę pod swoją chorągwią całą okoliczną szlachtę, w czasie pokoju sprawował nad nią sądy w swoim grodzie stołecznym Szczebrzeszynie, przyjmował tu na zamku hołdy poddańcze od tejże szlachty, przy czym hojną ręką obdarowywał ją ziemią, której sam miał pod dostatkiem. Jest to jedyny w Polsce wypadek istnienia udzielnego księstwa o ustroju feudalnym".
(Zygmunt Klukowski „Wspomnienia z Zamojszczyzny”)

"Nie ustalono dotąd pewnej daty nadania Szczebrzeszynowi prawa magdeburskiego. Większość historyków przyjmuje rok 1388 nie podając jednak źródeł. Wydaje się, że Szczebrzeszyn mógł otrzymać prawo magdeburskie od Władysława Opolczyka przed rokiem 1378."
(J. Górak „Miasta i miasteczka Zamojszczyzny” 1990)

W 1394 lub 1397 roku Dymitr z Goraja funduje kościół drewniany. Parafia w Szczebrzeszynie była bardzo rozległa i obejmowała znaczną część ówczesnego powiatu szczebrzeszyńskiego, wywierając znaczny wpływ na życie religijne całego regionu.

"Drugim kościołem w Szczebrzeszynie jest kościół Franciszkanów pod wezwaniem św. Trójcy, wraz z klasztorem, fundowany prawdopodobnie przez Dymitra z Goraja w 1398 roku, gdy przebywał tu arcybiskup halicki Jakub Strepa, franciszkanin, wraz z generalnym wikariuszem Braci Mniejszych Leonardem."
(J. Górak „Miasta i miasteczka Zamojszczyzny” 1990)

Po starannym przygotowaniu północno zachodniej części wzgórza zbudowano zamek w postaci wieży mieszkalno-obronnej, która strzegła przeprawy na Wieprzu. Zamek broniony był przez usypany od strony zachodniej wał ziemny licowany kamieniem. Nasyp ziemny wału dodatkowo wzmocniony został wysokim częstokołem, który bronił dojścia od strony suchej fosy. Wjazd do zamku zlokalizowano w północno-wschodniej części wzgórza, gdzie zbudowana została solidna brama.


Najstarsza wzmianka o żydach w Szczebrzeszynie pochodzi z 1507 roku i mówi o tym, że gmina opłaciła roczny podatek w wysokości 25 złotych.
Od 1530 roku kupcy żydowscy ze Szczebrzeszyna rejestrowani byli w komorach celnych w Lublinie oraz na szlaku wodnym do Gdańska.
W 1563 roku podatek pogłówny opłaciło 199 Żydów, a w 1564 - 90-ciu.
W roku 1560 zakończyła się przebudowa cerkwi pod wezwaniem Zaśnięcia - Wniebowzięcia NMP.
W 1570 roku Andrzej Górka przejął drewniany kościół św. Mikołaja na zbór kalwiński. Przy zborze funkcjonowała szkoła.
W roku 1583 wielki pożar miasta. Spłonął zamek, cerkiew oraz kościół drewniany.
1584 - dokumenty potwierdzają wybudowanie drewnianej synagogi. W tym samym roku ówczesny właściciel miasta - Jan Czarnowski oficjalnie wyznacza miejsce na cmentarz żydowski.

"W 1593 roku Szczebrzeszyn przeszedł do Czarnowskich z długami na rzecz Marcina Leśniowolskiego. Z okazji zadłużenia dóbr skorzystał Jan Zamoyski i pozaprawnymi działaniami wszedł w tym samym roku w posiadanie włości szczebrzeszyńskiej. Po dwuletnim procesowaniu się, w 1595 roku stał się ostatecznie właścicielem Szczebrzeszyna i od razu włączył go do ordynacji."
(J. Górak „Miasta i miasteczka Zamojszczyzny” 1990)

Po Unii Brzeskiej w 1596 cerkiew pełniła rolę kościoła unicko-parafialnego.


W latach 1610-1620, pierwszy dziekan i zarazem proboszcz szczebrzeszyński, ksiądz Mikołaj Kiślicki - prałat lwowski i oficjał chełmski w miejscu zniszczonego kościoła drewnianego własnym nakładem wystawił kościół murowany, ale jeszcze bez wieży, którą do pół wysokości wymurował w 1622 roku ks. Starnigiel. Świątynia w 1620 roku została konsekrowana pod wezwaniem Św. Mikołaja przez Jerzego Zamoyskiego, biskupa chełmskiego.

"Najdawniejsza zabudowa Szczebrzeszyna była drewniana. Jedynymi budowlami murowanymi w XVII wieku były: zamek, a właściwie dom wzniesiony na jego miejscu, dwa kościoły, kaplica, cerkiew i synagoga."
(J. Górak „Miasta i miasteczka Zamojszczyzny” 1990)

Z 1620 roku pochodzi bogata polichromia Kościoła Unickiego. Odsłonięta w części na ścianie północnej przedstawia scenę Apokalipsy według Św. Jana. Polichromia występująca na ścianach wschodniej i południowej przedstawia kuszenie Chrystusa. W glifach dziennych herby Zamoyskich i Gorajskich.
W latach 1620-1638 z fundacji Tomasza i Katarzyny Zamoyskich na miejscu dawnego kościoła św. Trójcy wzniesiono kościół murowany, a przy nim klasztor.
Miasto pustoszone przez Kozaków (1648), Szwedów (1656) oraz Turków i Tatarów (1672).
W 1644 Tatarzy spalili kościół św. Mikołaja (pozostały same mury).
1648 - 1649 Powstanie Chmielnickiego: spalenie synagogi. Wydarzenia te opisał i wydał drukiem w 1650 r. Meir ben Szmuel.
1659 - Jan Zamoyski zezwala na wybudowanie synagogi w miejscu zniszczonej świątyni. Zbudowana w stylu renesansowym z pięknym fryzem arkadowym, nakryta łamanym dachem polskim.
1668 - konsekracja odbudowanego kościoła św. Mikołaja.
W 1672 r. Jan Sobieski zawiązał tutaj konfederację wojsk koronnych, tzw. "konfederację szebrzeszyńsk±".


W 1701 odbyła się sesja Sejmu Czterech Ziem (Waad). W 1765 roku w Szczebrzeszynie zamieszkiwało 444 Żydów.
W 1783 r. klasztor św. Katarzyny przekształcono w szpital, gdzie pracowały siostry miłosierdzia.


Po 1808 - Rozbudowa kościoła unickiego z fundacji St. Kostki Zamoyskiego. Fasada z elementami neogotyckimi. Jest to jeden z pierwszych przypadków zastosowania neogotyku w polskim budownictwie sakralnym.
W 1811 r. Stanisław Zamoyski założył w Szczebrzeszynie Szkołę Wojewódzk±, dla której wzniósł okazałe gmachy.
W 1812 roku konwent franciszkański uległ kasacie , klasztor przy kościele św. Trójcy przekazano Szarytkom i urządzono w nim szpital.
W roku 1815 populacja żydowska liczyła 31% ludności miasta (1083 osoby), w 1827 r. 38% (1605 osób), a w 1897 r. 42% (2644 osoby).
1 lutego 1833 r. urodziła się babka Isaaka Bashevisa Singera, pisarza, laureata Nagrody Nobla - Tema Blima Szejner. (Więcej na temat szczebrzeszkich korzeni Singera pod adresem: http://kft.umcs.lublin.pl/strona/singergalaz.html)
1840 - rozpoczęcie budowy ratusza wykorzystuj±c materiał budowlany uzyskany z rozbiórki Bramy Zamojskiej. Ratusz postawiono w miejscu starego, zniszczonego, który był siedzib± władz miejskich, oraz spełniał rolę poczty i powozowni.
1867 - zamiana kościoła unickiego na cerkiew prawosławn±.
W 1883 kościół św. Trójcy zamieniony został na cerkiew prawosławn±, usunięto siostry szarytki, a na ich miejsce sprowadzono prawosławne mniszki Krzyżanki.
Drewniana zabudowa miasta przy ulicach poza rynkiem nie różniła się w zasadzie od bogatszych chałup wiejskich, Szczebrzeszyn bowiem od początku poza funkcją ośrodka administracyjnego miał charakter rolniczo-handlowy. W 1860 roku było tu 230 rolników, a do miasta należało 3604 morgów gruntu.
W XIX wieku miasto było ważnym ośrodkiem ruchu niepodległościowego.
Pod koniec tego stulecia Szczebrzeszyn staje się ważnym ośrodkiem chasydyzmu. W latach osiemdziesi±tych osiadł tu cadyk z Jaworowa - Elimelech Hurwicz.


1915 – zajęcie na dłuższy czas Szczebrzeszyna przez Austrię i otwarcie Wyższej Szkoły Ludowej im. Hetmana Zamoyskiego.
W maju 1916 roku austriackie władze okupacyjne obsadziły w Szczebrzeszynie komisarza, który administrował miastem do 16 kwietnia 1917 roku, kiedy powstała Rada Miejska.
W 1917 roku kościół św. Trójcy rekoncyliowano pod wezwaniem św. Katarzyny, w klasztorze pozostał nadal szpital, kierowany w latach międzywojennych przez znanego lekarza i historyka doktora Zygmunta Klukowskiego.
W latach 20-tych wszystkie ulice zostały wybrukowane kamieniami, bądź cegłami. Oświetlono je lampami naftowo-karbidowymi.
W latach 30-tych miasto zelektryfikowano, w początkowym etapie czerpiąc energię elektryczną z młyna wodnego Perety.
1934-35 – Aleksander Waligóra otwiera w Brodach Małych Fabrykę Kalafonii i Terpentyny „ALWA”

06 września - lotnictwo niemieckie zbombardowało fabrykę „ALWA”.
09 września - bombardowanie miasta.
13 września - po silnym ostrzale artyleryjskim Niemcy zajmują Szczebrzeszyn.
27 września - na podstawie układu Ribbentropp – Mołotow do miasta wkraczają wojska sowieckie. Władzę przejmują komuniści.
8 października - Niemcy ponownie zajmują Szczebrzeszyn.
22 października - pierwszy większy przypadek prześladowania ludności żydowskiej. Rozbijanie i rabowanie sklepów, wartościowego mienia, plądrowanie domów, bicie Żydów.
Listopad - spalenie synagogi i okolicznych domów żydowskich. Niemcy zakazali gasić pożaru.
Grudzień - zarządzenie władz niemieckich zobowiązujące Żydów do noszenia białych opasek z żółtą gwiazdą Dawida i branie udziału w przymusowych robotach na rzecz hitlerowskich Niemiec.
Marzec 1940 – rejestracja Żydów w wieku od 12 do 60 lat.
Kwiecień 1940 – pierwsze aresztowania Polaków.
Wielkanoc 1942 – Niemcy przekazują rzymsko-katolicki kościół św. Katarzyny niewielkiej grupce wyznawców prawosławia. Najprawdopodobniej w celu skłócenia społeczeństwa miasta.
Do końca listopada 1942 r. z miasta wywieziono (głównie do obozu zagłady w Bełżcu) ponad 900 Żydów, a około 3500 zabito w domach, na ulicy i miejscach kaźni na kirkucie i żwirowni na Szperówce.
1943 – zamknięcie kościoła św. Mikołaja. Od tego czasu jedynym miejscem, gdzie odprawiano msze katolickie był położony na cmentarzu kościółek św. Leonarda.
10 lipca 1943 – wysiedlenie Polaków ze Szczebrzeszyna i okolicznych wsi (Bodaczów, Deszkowice, Rozłopy, Sułów i inne). Wysiedlenia poprzedzały aresztowania mężczyzn, w sumie 1500 osób, których umieszczono najpierw w obozie przejściowym w Zwierzyńcu, skąd większość wywieziono na roboty do Niemiec lub do obozów koncentracyjnych.
(Do dzisiaj moja babcia ze łzami w oczach opowiada, jak uciekała z Deszkowic, gdzie mieszkali, z moim dziadkiem i dopiero co urodzonym ojcem).
21 lipca 1943 – wywózka wszystkich Ukraińców ze Szczebrzeszyna i okolic do Tarnogrodu.
Miasto opustoszało. (Pamiętajmy, że do tego czasu zakończyła się już praktycznie akcja eksterminacji Żydów. Pozostali tylko nieliczni, ukrywający się u polskich rodzin na wsi). Rozpoczęło się osiedlanie kolonistów niemieckich i germanizacja terenu.
1944 – wyzwolenie Szczebrzeszyna przez oddziały 9 pułku AK dowodzonej przez „Podkowę” i „Wacława”.
1955-1965 – odbudowa synagogi
14 października 1967 – uroczyste otwarcie Izby Pamiątek w Szczebrzeszynie. Udział wziął m.in. ówczesny minister kultury i sztuki Lucjan Motyka. Zgromadzono wiele cennych eksponatów z wielowiekowej historii miasta i okolic. Dzisiaj wielu mieszkańców miasta zastanawia się co stało się z cennymi pamiątkami po zlikwidowaniu Izby.
06/08/1991 - wmurowanie tablicy pamiątkowej i pomnika na cmentarzu żydowskim przez Izraelskie Towarzystwo Żydów Szczebrzeskich.


Ze Szczebrzeszyna pochodzą, lub były z nim związane nauką i pracą liczne osoby zasłużone dla nauki i kultury polskiej (chronologicznie):
1. Wojciech Basaj (rektor Akademii Krakowskiej 1562-1564, autor podręcznika gramatyki łacińskiej, administrator generalny zakonu kanoników regularnych w. Ducha)
2. Issohar Ber ha Kohen (XVI wiek, wybitny myśliciel i talmudysta, autor wielokrotnie drukowanego dzieła "Dary Kapłaństwa")
3. Jan Siestrzyński (1788-1824, pionier fonetyki polskiej)
4. Rafał Hadziewicz (1803-1866, malarz, profesor Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie)
5. Józef Brandt (1841-1915, malarz, historyk światowej sławy)
6. Zygmunt Klukowski (1885-1959, lekarz, historyk Zamojszczyzny)



Bibliografia:
Zygmunt Klukowski „Wspomnienia z Zamojszczyzny”
J. Górak „Miasta i miasteczka Zamojszczyzny” 1990
Żydzi i Judaizm we współczesnych badaniach polskich. Materiały z konferencji Kraków 21 – 23 XI 1995 pod redakcją Krzysztofa Pilarczyka, Kraków 1997.
Aleksander Przysada „Przewodnik – Szczebrzeszyn i okolice” Urz±d Gminy i Miasta w Szczebrzeszynie 1997 r.



Wszystkie strony s± w trakcie budowy.
W miarę możliwożci strony będą uzupełniane o zdobyte informacje, fotografie itd.
Jeżeli mogą państwo pomóc mi w zbieraniu informacji o Szczebrzeszynie i okolicach, bardzo proszę o kontakt: shebreshin@yahoo.com

Dziękuję.

Tomasz Pańczyk

Październik 1999