Permbledhje pėr zhvillimin e Konferencės Panhimariote 2005
Konferenca Panhimariote 2005 me titullin Ndėrtimi i sė ardhmes sė Himarės u zhvillua nė datat 16-17 dhjetor, 2005 nė Tiranė, nė Shtėpinė Qėndrore tė Ushtrisė. Konferenca u parapri nga nje pergatitje e ngjeshur pėr shkak tė afateve tė vėna nga granti i dhėnė nga Komisioni per Demokraci i Ambasades Amerikane ne Tirane, qė financoi aktivitetin sė bashku me biznesmenėt himariotėt.
Konferenca ishte planifikuar tė niste nė orėn 12.00 tė datės 16 Dhjetor 2005, pėr tė lejuar ardhjen e tė ftuarve nga Himara. Sidoqoftė nisja e konferencės u shty pėr arsye tė ceremonisė sė nderimit pėr njė ushtarak, qė kish ndrruar jetė njė ditė mė parė.
Konferenca ishte lajmėruar rreth 5 ditė mė parė dhe ftesat ishin dėrguar pėr nė Himarė qė diten e hėnė duke programuar njė autobuz qė mblodhi pjesmarrėsit nga Qeparoi deri nė Palasė. Po ashtu rreth 15 vetė erdhėn nga Vlora, sikunder pati edhe pjesmarrės himariotė edhe nga qytetet e tjera. Ndėrkaq qė shumica e tė ardhurve ishin himariote me banim nė Tiranė. Rreth 180 pjesmarrės u rregjistruan nė listat e pjesmarrėsve, por mendojmė se pjesmarrja ka qene edhe mė e madhe.
Nė konferencė morrėn pjesė edhe deputetėt Petro Koēi, Diana Ēuli, Paskal Milo, Spiro Peēi (deputet i zonės) si dhe kryetari i qarkut Theodhori Shia.
Hapja e konferencės u bė nga z. Pollo ĒAKALLI, c cili pasi falenderoi pjesmarrėsit, tė ftuarit, kontribuesit si dhe financuesit kryesorė tė kėtij aktiviteti, i dha fjalėn z. Vasil Bollano, kryetarit tė Bashkisė.
Nė fjalėn e tij, z. Bollano, pėrshėndeti konferencėn duke mbajtur referatin e pėrgatitur mbi sfidat qė e presin Himarėn nė mijėvjeēarin e tretė. Ai dha njė panoramė tė problematikės sė zonės lidhur me zhvillimet ekonomike duke u ndalur nė veēanti nė ēėshtjet qė shtrohen para Bashkisė sė Himarės, nė kėtė moment tė rėndėsishėm tė zhvillimit.
Konferencėn e pėrshėndetėn edhe z. kryetar i seksionit ekonomik nė Akademine e Shkencave tė RSH, deputeti i zonės z. Spiro PEĒI, si dhe drejtori i Bankės Popullore tė Himarės z. Aleko Tato.
Referati i parė Zhvillimi ekonomik i Himarės potencialet, sfidat dhe sugjerime pėr zhvillimin u mbajt nga prof Priamo Bollano, nga Himara. Nė kėtė referat u hodhėn disa nga idetė kryesore pėr zhvillimin e zonės sė Himarės dhe bregdetit. Zhvillimi i turizmit dhe i bujqėsisė, shikimi i zhvillimit nė pranimin e efektivitetit ekonomik, sugjerime per ecjen pėrpara tė ekonomisė himariote pėr tė ngritur nivelin e tė ardhurave dhe propozime konkrete sikundėr zgjidhja e problemit tė pronave sipas trashėgimisė; aplikimi i zonave tė lira ekonomike; inkurajimi i investimeve tė huaja dhe vendase; rritja e investimeve pėr infrastrukturėn nė pėrgjithesi; kthimi i krahut tė punės Himariot qė do tė rregullonte dhe strukturėn demografike, tashmė tė shtrėmbėruar- qenė disa prej ideve tė hedhura para tė pranishmėve. Sė bashku me kėto u shtruan edhe disa propozime pėr zgjidhje tė cilėt mund tė realizohen vetėm me konsensusin e tėrė Himariotėvė kudo qė janė, si dhe me partneritetin social ndėrmjet politikės, shoqėrisė civile dhe shtetit.
Referatin e nje grupi pune tė pėrbėrė nga Irakli GJIĒALI, Matilda ANDONI- NAĒO, Enea KUMI dhe Stefo MATO me titull Zhvillimi turistik i Himarės - gjėndja, perspektiva dhe sugjerime e mbajti zj. Matilda ANDONI-NAĒO nga Vunoi. Nė referatin e saj te pėrgatitur nė Power-Point u dhanė disa nga karakteristikat e zhvillimit tė turizmit nė zonės e bregdetit Jonian me njė fokus tė veēantė pėr Himarėn, u shqyrtuan karakteristikat e turistėve qė frekuentojnė bregdetin si dhe u dha njė pamje e ekoturizmit dhe turizmit kulturor. Sugjerime tė vlefshme u bėnė pėr domosdoshėmrinė e master-planit tė zhvillimit tė zonės, pasi zhvillimi i pakontrolluar po vė nė rrezik resurset e rajonit. Njė faktor kyē qė duhet marrė parasysh para sė gjithash, ėshtė siguria e pronėsisė mbi tokėn, problem qė duhet zgjidhur sa me shpejt . U theksua se pėrvoja e Palasės ėshtė njė hap i hedhur nė drejtimin e duhur.
z. Theodhori Shia, kryetar i qarkut tė Vlorės, nga Drimadhes/Dhėrmi, pėrshėndeti konferencėn dhe dha disa mendime tė vlefshme pėr ecurinė e problemit tė pronės nė krahinė. Fjala, e cila u ndoq me interes, u fokusua nė zgjidhjen praktike tė problemit.
dr. Kristaq Jorgji nga Drimadhes/Dhėrmi mbajti referatin Zhvillimi i agrobiznesit nė Himarė gjėndja, e ardhmja dhe sugjerime pėr zhvillimin e saj, referim i pėrgatitur nė bashkėpunim me prof.ass. Thanas RUCI; Petraq BELI; dr. Dhimitėr PANAJOTI, dhe Ph.D. Artan GJIKA. Referati bazohet nė besimin se Himara ka njė avantazh krahasues nė krahasim me krahinat e tjera. Ky besim vjen si pasojė e dy elementėve tė pranishėm ulliri dhe turizmi- tė cilėt si komplementarė me njėra tjetrėn nė kohė, duhet tė japin si rezultante begatinė dhe prosperitetin e zonės. Duke analizuar ullirin, dhe nė veēanti cilėsinė e vajit tė ullirit, u dhanė rekomandimet pėr produket me vlerė tė shtuar sikurse vaj organik apo tė ēertifikuar pėr origjinėn, pastėn e ullirit, ullinj tė mbushur, vaj ulliri me aromė tė ndryshme. U analizuan edhe bimėt e tjera dhe u dhanė disa sugjerime pėr mbjellje tė kulturave te reja me interes, sikurse edhe nė burimet e tjera sikurse blegtoria dhe produktet e saj, akuakultura dhe mjalti.
Z. Ismail Beka , pėrfaqėsues i GTZ-sė, referoi punimin Eksperienca e Velipojės pėr zhvillimin e turizmit lokal me tė cilin dha ide pėr programin e zhvillimit nė zona tė cilėt sikundėr Velipoja, mund tė kenė impakt pozitive edhe nė degė tė tjetra tė zhvillimit ekonomik. Aspektet e zhvillimit tė tregut fshatar nė zonėn turistike si dhe pėrfshirja e komunitetit nė mbajtje pastėr tė ambjentit ishin me vlera praktike pėr auditorin.
Z. Renato Konomi nga Palasa referoi njė punim tė pėrgatitur sė bashku me z. Niko Pano, Spiro Thodhorjani dhe Pandeli PANO. Referimi Platformė nė formė projekt-ideje pėr zhvillimin e turizmit bashkėkohor nė hapsirėn bregdetare Karaburun- Palasė- Dhėrmi solli nė vėmėndjen e auditorit nevojėn e planifikimit sė zhvillimit tė pejsazhit duke dhėnė ide konkrete dhe origjinale pėr zhvillimin e hapėsirės Palasė-Dhėrmi, sikundėr ndėrtimi i njė rrugė mbi fshatin, njė parku tė vogėl pėr ruajtjene e biodiversitetit etj.
Referimi Platformė pėr rehabilitimin ambiental dhe zhvillim qėndrueshėm social-ekonomik tė hapėsirės bregdetare Spile-Himarė i pėrgatitur nga prof. Niko Pano, Spiro Thodhorjani, Priamo dhe Theodhori Bollano, Vangjel Mustaqi, Mithat Sanxhaku, Alfred Frasheri e mbajti z. Vangjel Mustaqi. Pas njė raportimi mbi tė dhėnat metereollogjike tė Himarės, autorėt u fokuasuan mbi nevojė e sistemimit tė pėrroit tė Himarės, i cili pėr shkak tė shtratit tė shkurtėr dhe intensitetit tė rreshjeve mund tė paraqesė rrezik tė madh nė rast jo sistemimi.
Pas njė pushimi tė shkurtėr koktej, vazhdoi seanca e dytė e konferencės.
Seanca e dytė e konferencės nisi me referimin e bėrė nga z. Niko Nesturi nga Palasa Shėndetėsia dhe problemet e krahinės sė Himarės pėrgatitur nė bashkėpunim me z. Jani Gjoka, Sotir Dhimolea dhe Thoma Kumiu. Ne referat u pėrshkrua ecuria e zhvillimit tė pėrkujdesit mjekėsor nė zonėn e Himarės, praktikat popullore dhe tė mjekėsisė bashkėkohore tė vėnė nė jetė nga mjekėt e Himarės. Ndėrsa Himara ka pasur nė fund tė shekullit XX rreth 118 mjeke (17 profesorė dhe doktorė)dhe 300 kuadro tė mesėm, ky sektor ėshtė degraduar shumė gjatė tranzicionit, me pasoja si pėr popullsinė banuese dhe pėr nevojat e zhvillimit tė turizmit. Rekomandime dhe sugjerime qenė tė vlefshme dhe me interes pėr auditorin.
Referatin Rreziku i degradimit tė mjedisit dhe hartimi i nje strategjie pėr ruajtjen e bregdetit pėrgatitur nga Kozma Kocani, Genti Kromidha dhe Nihat Dragoti u mbajt nga ing. Kozma Kocani Drimadhes/ Dhėrmi. Nė tė u shtruan para dėgjuesve, nevoja per ruajtjen e larmisė tė habitateve natyrore, trashėgimisė kulturore si dhe tė pejsazhit tė Himarės. Autorėt rekomanduan hartimin e njė plani mbrojtės tė biodiversitetit dhe zhvillimit tė qėndrueshėm tė zonės,veēanėrisht nė dritėn e zhvillimit tė turizmit dhe shtimit tė presionit dhe kėrkesave pėr vėndbanime.
Z. Marko Gjikopulli nga Drimadhes/Dhėrmi mbajti referatin Ruajtja dhe mbrojtja e trashėgimisė kulturore dhe historike e krahinės, nė tė cilin u kombinuan njeherėsh zhvillimi i arsimit dhe trajtimi historik i trevės sė Himarės. Ēėshtjet e arsimit tė hershėm nė Himarė, qė nis qė prej 1628, si dhe gjuha e arsimit qene disa nga pikat qė tėrhoqėn interesin e audiencės.
Nė konferencė foli edhe zj. Natasa Gregoriē ( nga Slovenia sl. Nataa Gregorič ) e cila referoi punimin e saj An anthropological fieldwork in Dhermi/Drimades of Himara area apo Punė fushore antropollogjike nė Dhėrmi tė Himarės. Punimi u ndoq me tepėr interesim. Autorja solli pėrvojė e saj 11-mujore qėndrimi nė Drimadhes/Dhėrmi, ku ka hulumtuar mbi zakonet, traditat dhe lidhjet shoqėrore tė fshatit. Interesimi i saj pėr etnicitetin e zonės u lidh me me pėrgjithėsime tė kėtij fenomeni nė botė. Nė referat u shqyrtua edhe lidhja midis etnicitetin dhe kombit, duke bėrė sugjerime konstruktive pėr situatėn konkrete tė Himarės. Zj. Natasha u ndihmua nė prezantimin saj nga studentja nga Palasa, Juliana Vera
Z. Spiro Theodhorjani nga Palasa prezantoi punimin e bėrė nė bashkėpunim me Niko Pano, R. Aleati, P. Berberi, Probleme tė identifikimit, monitorimit dhe projektimit te metodave pėr pėrdorimin e energjisė sė rinovueshme nė zonėn e Bregdetit. Nė kėtė punim pėrmes njė metode shkencore, nė bazė tė tė dhėnave tė grumbulluara u rekomanduan disa zgjidhje konkrete pėr energjitė e rinovueshme nė bregdet.
Sesioni i dytė u mbyll me prezantimin nga z. Stavro Marko nga Drimadhes/Dhėrmi me referimin Rekomandime pėr Bashkinė e Himarės pėr rritjen e efektivitetit tė marketimit tė rajonit. Nė kėtė referim u saktesuam disa nga rekomandimet kryesore pėr bashkinė e Himarės sikurse aprovimi i stemės dhe flamurit sė krahinės, nisja e hartimit sė Historisė sė Himarės me profesionalizėn, ruajtja e trashėgimisė kulturore. dhėnja e titullit Qytetar Nderi, stimulimi i web site-it tė Himares, gazetės dhe TV sė Himarės, vazhdimi i decentralizimit tė zonės Palasė-Nivicė me synim pėr rritjen e shėrbimeve ndaj qytetarėve; ngritjen e monumenteve etj.
Dita e dyte e konferencės nisi me prezantimin e dokumentarit Riviera Shqiptare e pėrgatitur nga televizioni gjerman ARD si dhe njė filmim me kėngė himariote nga grupi i Drimadhes/Dhėrmi. Pas kėsaj nisėn referatet e ditės sė dytė sė konferencės PanHimariote 205, qė u fokusua nė problemin e pronės.
Hapja ditės sė dytė u bė nga d. Kristaq Jorgji nga Drimadhes/Dhėrmi, i cili i dha fjalėn sė pari z. Oltion Kadaifxhi.
Z. Kadaifxhi referoi temėn Surveji ekonomiko-social pėr Himarėn i pėrgatitur nga Fondacioni pėr zgjidhjen e konflikteve nė bazė tė njė anketimi socialo-ekonomik (ang. survey) bėrė nė zonėn e Himarės gjaatė muajit nėntor. Nė kėte anketim, banorėt e Himarės u pyetėn pėr mendimet e tyre pėr njė serė ēėshtjesh themelore pėr zhvillimin ekonomik-shoqėror tė zonės. Hulumtimi raportoi se grupi i punės u ballafaqua me njė dėshirė dhe kėmbėngulje tė banorėve tė zonės, tė cilėt ishin tė vendosur pėr tė kapėrcyer vėshtirėsitė dhe pėr ti kthyer kėto potenciale tė fjetura nė burim mirėqėnje dhe zhvillimi. Nė interviste u morrėn 82 banorė, nga tė cilėt 18 qenė femra, me interval moshe nga 20-90 vjeē, me profesione dhe nivele arsimimi tė ndryshme, duke alteruar intervistat individuale me ato nė fokus-grup. Z. Kadaifxhiu referoi se 90% tė tė investuarve mendojnė se prona duhet tė kthehet tek i zoti dhe 10% mendojnė se ligji 7501 duhet tė respektohet. Po ashtu shumica e tė intervistuarve mendojnė se turizmi familjar i kombinuar me atė kulturor ėshtė mė i duhuri dhe vetėm pak prej tyre mendojnė se duhet kombinuar me atė tė hotelerisė ose tė fshatrave turistikė. Planet rregulluese tė zonės, menixhimi i mbeteve tė ngurta, bashkėveprimi me institucionet publike qenė adresuar nė paraqitje. Njė gjetje tjetėr ishte dėshira e banorėve tė zonės pėr pjesmarrje nė ēdo vendim-marrje, pėr tė shmangur keqinterpretimin, pėrplasje apo konflikt tė mundshėm.
Referati kryesor i ditės sė dytė i paraqitur para audiencės nga dr. Kristaq Jorgji ishte Problemi i pronės dhe opsionet e zgjidhjes sė kėtij problemi madhor si potencial pėr zhvillimin ekonomik tė zonės, referat i pėrgatitur nga z. Theodhori Bollano, dr. Petraq Milo, Leonidha Papa, dr. Pollo Ēakalli dhe z. Misto Dhima. Referati fokusohej nė paraqitjen e gjendjes aktuale tė pronės nė Himarė dhe nė bregdet, analizoi faktorėt e ndryshėm per tu marrė nė konsideratė, si dhe opsionet pėr tu zgjedhur pėr kėtė problem te rendėsishėm.
Nė kėtė referim, u dha panorama e ligjit 7501 dhe impakti i saj nė tėrė amullinė e krijuar nė tėrė zonėn. Autorėt vunė nė dukje se Himariotėt kanė vetėm njė opsion pėr pronėsinė atė tė kthimit tek pronat e tė parėve. Meqė kjo kėrkesė keqpėrdoret nga politika qė polli edhe ligjin 7501, u shpjegua se Himara nuk ėshtė e vetmja qė kėrkon tė hedhė poshtė kėtė ligj, pra ka patur njė precedent pėr kėtė mozbatim.
Por precendenti historik i Himarės, nuk qėndron kėtu Himara ka pasur pronėn e vet edhe kur krahinat e tjera tė Shqipėrisė ishin nė rregjimin e timarit. Kėtė fat nuk e ka pasur Himara, e cila ka luftuar dhe ka fituar qė nė 1492, venomet, tė cilat sanksiononin pronėn individuale; qė nė 1920 luftoi kundėr qeverisė sė Sulejman Bej Delvinės dhe i ruajti kėto venome; qė nė 1924 luftoi kundėr qeverisė sė Fan Nolit dhe i ruajti kėto venome, dhe qė 1928,1932, dhe nė 1935 luftoi duke i ruajtur kėto venome edhe kundėr mbretit Zog qė sė fundi u detyrua tė thotė se Himarėn e kam si Matin. Vetėm rregjimi komunist arriti tja hiqte kėtė privilegj Himarės, por kurrė mendimin dhe kėmbėnguljen pėr te ruajtur pronėn e vet, sikundėr edhe lirinė.
Ne referim u dhanė shėmbuj tė abuzimit tė pushtetit lokal dhe qendror me pronat e Himariotėve dhe u dhanė shėmbuj tipikė tė raportuar nga vetė shteti. Korrupsioni me pronat nė Himarė, vazhduar me korrupsionin gjyqėsor, ishin disa nga ēėshtjet qė u trajtuan.
Shėmbulli i fshatit tė Qeparoit u dha pėr tė illustruar dėmin qė do tė kish shteti nėse do tė vazhdonte me kokėfortėsi zbatimin e ligjit 7501 kalkulime qė tregojnė se pėr tė kompensuar 1,046 ha tė tokės bujqėsore tė zonės sė Himarės me ēmimin e vendosur nga shteti (40-210 /m2 ), do tė duheshin nga 83 418 milion Euro pėr tė kompensuar ish-pronarėt- diēka e pa-imagjinueshme edhe pėr realitetin mė optimist shqiptar.
Nė referat u sugjerua qė tė ndiqej kjo procedurė:
l Bregdeti duhet tė vazhdoje ne rrugen e nisur kthim tek pronat e te pareve opsion i bazuar ne moralin, zakonet dhe traditen e zones, efektivitetin ekonomik per tere shtetin dhe mirėkuptimin social.
· Ne kete fokus duhen vazhduar mbledhjet e fshatrave (sic u be ne Palase & Qeparo) per te
nxitur konsensusin dhe denoncuar zbatimin e bere te ligjit 7501.
· Duhet nxitur krijimi i komisioneve te reja te tokes dhe aprovimi i shperndarjes se re
bazuar ne konsensusin
· I duhet kerkuar pushtetit lokal te filloje perpjekjet, qe pasi te legalizoje kete hap te pare, ti
kerkoje fillimin e rregjistrimi fillestar te pasurive
· Pushtetit qendror i duhet kerkuar me insistim se Himariotet do ti paguajne vetė
rregjistrimin fillestar, pas marrjes se vendimit se ata do te shkojne tek pronat e tyre, me monitorim te rrepte nga ana e komunitetit. Kėshtu barra financiare mbi shtetin duhet te jete zero dhe se influenca e shtetit do tė jetė pėrsėri zero.
· Shteti duhet te beje planifikimin urban te zones turistike ku tė percaktojė kondicionet tė
cileve do ti binden te gjithe, perfshi shtetin.
Z. Ndoc Vata referoi punimin Proēesi i Rregjistrimi Fillestar dhe rėndėsia e tij nė
sigurimin e pronėsisė. Informacioni nė kėtė referim ėshtė esencial pėr fazėn e rregjistrimit tė pasurisė, si qėllim i tė cilit, ėshtė rregjistrimi i pasurive sipas zonave kadastrale, duke kuadruar kėshtu tėrė pronat. Ky proēes do tė krijojė kėshtu mundėsinė qė secili pronar pas aplikimit tė tėrė fazave, pėrfshirė kėtu edhe afshimin publik dhe korigjimet e mundshme, tė jetė i aftė tė zotėrojė plotėsisht dhe legalisht pronė e tij, ta shesė, tė blejė dhe tė kėrkojė kredi duke e vėnė tokėn si kollateral.
Anėtari i Komisionit Shtetėror tė Kthimit dhe Kompensimit tė Pronave (KSHKKP) z. Agim Torro, referoi punimin Ligjshmėria e kthimit dhe kompensimit tė pronės ku vuri theksin nė vėshtirėsitė qė po ndeshet nga ky komision nė zbatimin e ligjshmėrisė pėr kthimin dhe kompensimin e pronave nė kuadrin e ligjshmėrisė aktuale. Fatura qė duhet tė paguajė taksapaguesi shqiptar si rezultat i kėtyre ligjeve ėshte tepėr e lartė dhe aspak realiste. Proēesi i bėrjes sė ligjeve mbi pronėn , me ndėrhyrjen e OSBE , ku grupet e interesit nuk morrėn vemėndjen e duhur, megjithė sugjerime e vlefshme dhe realiste tė paraqitur, ishte shėmbull i argumentimit politik.
Pas kėtij prezantimi, z. Vladimir Kumi, kryeplaku i Nivicės paraqiti referimin e tij Rasti Kakome parė nga kėndvėshtrimi i bashkėsisė sė Nivicės duke shoqėruar kėtė referim me fotografi tė ngjarjeve tragjike tė Nivicės, tė cilat patėn njė jehonė ndėrkombėtare. Z. Kumi analizoi kėto ngjarje siē i ndjeu fshati i Nivicės, duke u pėrqėndruar nė ēėshtjet: Ēpėrfaqėson Kakomea; Pse ndodhi konflikti; Si u organizua qėndresa dhe Cila ėshte perspektiva njė paraqitje qė u ndoq me interes dhe emocion tė veēantė. Mesazhi i tij se askujt nė Shqipėri smund ti shkojė ndėr mėnd tė luajė me pronat dhe tė ardhmen e fėmijve tanė, sado i fuqishėm tė jetė ai u duartrokit me entusiazėm nga tė pranishmit.
z. Vangjel Llazari nga Lukova, paraqiti njė referati tė detajuar veprimtarinė e shoqatės Atdhetare kulturorė Bregdeti, e cila ka qenė kurdoherė nė pararojė tė mbrojtjes sė tė drejtės sė pronave nė tėrė zonėn e bregdetit. Pasqyrimi i veprimtarisė sė shoqatės Bregdeti, si oponenti kryesor i shtetit nė tėrė periudhėn pas-komuniste dhe pėrfaqėsues i interesave tė bregdetasve solli para auditorit pėrpjekjet titanike dhe heroike tė bėra nė kushte tė vėshtira gjatė tėrė kėtyre viteve pėr kėtė qėllim tė lartė. Si i ftuar nderi i konferencės, ai paraqiti njė tabllo ezauruese tė tėre veprimtarisė sė shoqatės sė tij, vėshtirėsitė dhe sfidat e ndeshura, si dhe sugjeroi njė skemė tė kthimit tė pronave tek pronarėt e ligjshėm tė bregdetit.
Drejtuesi i seancės, duke shfrytėzuar praninė e kėtyre dy personazheve tė rėndėsishėm tė luftės pėr pronėn pėr bregdet, lexoi para tė pranishmėve, motivacionet pėr dhėnjen e titujve Anėtar Nderi tė Shoqatės Komuniteti Himariot. Motivacioni pėr Z. Vangjel Llazari ishte: Pėr merita tė shquara nė: ruajtjen e identitetit tė Bregdetit Jonian, pėr pėrpjekjet e pareshtura pėr mbrojtjen e trashėgimisė kulturore tė bregdetit Jonian si dhe veēanerisht pėr pėrpjekjet titanike dhe tė pakursyera pėr mbrojtjen e ēėshtjes sė pronave tė pronarėve tė ligjshėm tė bregdetit, ndėrsa pėr z. Vladimir Kumi, motivacioni qe Pėr pėrpjekjet heroike tė popullit tė Nivicės nė mbrojtjen e ēėshtjes sė pronave tė pronarėve tė ligjshėm tė bregdetit. Titujt iu dhanė nga kryetari i shoqatės Komuniteti Himariot. Z. Theodhori Bollano, mes duartrokitjeve dhe ovacioneve tė tė pranishme.
Z. Ibrahim Hackaj nė cilėsinė e tij si individ nga Banka Botėrore pėrshėndeti konferencėn dhe dha disa prej pėrshtypjeve personale tė tija lidhur me zgjidhjen e problemeve qė shqetėsonin auditorin e pranishėm.
Z. Niko Nesturi nga Palasa dhe z. Miēo Zhupa nga Qeparoi kontribuan sė bashku nė referatin Palasa dhe Qeparoi si shėmbuj tė zgjidhjes konsensual tė problemit tė pronės nė krahinėn e Himarės. Tema qe sa aktuale dhe e rėndėsishme pasi tė dy kėto fshatra janė fshatra tė Himarės qė fillimisht kishin zgjedhur zbatimin e ligjit 7501. Tė dy referuesit veē e veē njohėn tė pranishmit me mėnyrėn si u arrit nė formimin e konsensusit tė nevojshėm pėr respektimin e pronėsisė sė trashėguar. Shėmbulli i Palasės, i ndjekur nga ai i Qeparoit, ku komisionet lokale tė ngritura sėrish, kanė firmosur nė bazė tė pronėsisė sė trashėguar- ishte pjesa esenciale e prezantimeve tė dy referuesave. Z. Zhupa dhe njė tabllo tė qartė tė spekullimeve dhe deformimeve tė ligjit tė bėrė nga pushteti lokal nė Qeparo, fenomene qė kanė kulmin e tyre nė rregjistrimin fillestar tė pasurisė nėn kushtet e pėrdorimit tė policisė.
Konferenca vazhdoi me prezantimin e fundit tė bėrė nga z. Ahmet Sulstarova, nė emėr tė shoqatės sė tij me titullin Shoqata Pronėsi dhe Drejtėsi nė pėrpjekje pėr tė vėnė nė vėnd tė pronės legjitime. Z. Sulstarova dha njė sintezė tė pėrpjekjeve shumėvjeēare tė bėra nga shoqata Pronėsi dhe Drejtėsi pėr kthimin e pronės tek i zoti nė pėrpjekje me qeveritė e tė tėra ngjyrave. Nė kėtė sintezė, u vu theksi tek anėtarėsimi i shoqatės tek Shoqata ndėrkombėtare pėr mbrojtjen e pronarėve (UIPI). Ai i konsiderua kėtė mbledhje si mjaft tė rėndėsishme dhe pėrshėndeti pėrpjekjet e Himariotėve pėr ti treguar tė gjithėve potencialin intelektual.
Mbledhja vazhdoi mė pas me pėrshėndetjet. Nė fillim u lexua pėrshėndetja e deputetes Djana Ēuli, me origjinė nga Vunoi. Pastaj u lexua mes interesimit tė pėrgjithshėm, pėrshėndetja e pėrfaqėsuesve tė komunitetit Himariot nė SHBA, tė firmosur nga at Kozma Karavella (nga Drimadhes/Dhėrmi) dhe Kleanthi Dede (nga Qeparoi). Pėrshėndetja e z. Evriashi Goro (Himara) u prit me interes dhe emocione. Po ashtu u prit edhe pėrshėndetja e dėrguar nga z. Petraq Pali, nga Qeparoi nė emėr tė shumė Himariotėve nga Qeparoi dhe fshatra tė tjera tė bregut jo vetėm nga SHBA, por edhe nga Franca, Austria, Kanadaja, Italia, Australia etj. Pėrshėndetja e intelektualėve qeparotas dėrguar nga dr. Margarit Gjoka, e cila kish vėnė theksin nė ēėshtjet kryesore qė pengojnė zhvillimin e zonės dhe imazhin e turizmit tė fshatrave tė Himarės, u dėgjua me vėmėndje me interes tė veēantė. Po ashtu u lexua edhe mesazhi i z. Mina Papajorgji nga Selaniku me urimet pėr konferencėn, si dhe mesazhi emocionues i z. Miri Dhrami nga Athina.
Mbledhja mė pas vazhdoi me propozimin e z. Kristaq Jorgji pėr tė vazhduar me zgjedhjen e grupit negociues i cili do tė aprovohej nga konferenca; si dhe leximin dhe aprovimin e projekt -rezolutės sė konferencės.
Z. Bollano bėri njė pėrmbledhje tė shkurtėr tė punimeve tė konferencės si dhe dha mendimin e tij lidhur me sugjerimet e bėra nga referimet e ndryshme. Ai vlerėsoi kontributin e punimeve tė konferencės si njė bazė tė rėndėsishme pėr ecurinė e krahinės sė Himares nė veēanti dhe bregdetit Jonian nė pėrgjithėsi, nė mijėvjeēarin e tretė. Njėkohėsisht, z. Bollano kėrkoi qė idetė e paraqitura tė shndrrohen nė projekte konkrete, tė cilat duhen hedhur nė tregun e financimeve publike, private apo tė donatorėve.
Ai propozoi fillimisht zgjedhjen e kryetarit tė grupit negociues tė konferencės si dhe propozoi organizatat , tė cilat nga ana e tyre do tė sugjerojnė anėtarėt e tyre pėr pjesmarrje nė kėtė forum. Kėshtu shoqatat Intelektualėt e Pavarur tė Himarės, Komunitetit Himariot, Shoqata Omonia, Shoqata e Biznesmenėve tė Himarės, Bashkia e Himarės, Shoqata e Pavarur e Gruas Himariote, Shoqata e Pronarėve tė Ligjshėm tė Bregdetit, deputeti i Zonės , etj u propozuan tė dėrgojnė kandidaturat e tyre pėr tu pėrfaqėsuar nė kėtė grup. Forumi i zgjedhur do tė ketė misionin qė tu bėjė tė ditur organeve publike, politike dhe nderkombėtare rezolutėn e aprovuar nga konferenca. Me votim direkt nė sallėn e konferencės, Z. Kristaq Jorgji u zgjodh kryetari i kėtij grupi negociues.
Konferenca vazhdoi mė pas nė leximin e projekt- rezolutės, dokument i cili do ti bashkėngjitet kėtij materiali. Pasi u lexua plotėsisht, duke pėrdorur video projektorin, pjesmarrėsit e aprovuan atė njėzėri. Z. Foto Bixhili, nė emėr tė disa tė pranishmėve, falenderoi pėr organizmin dhe njėkohėsisht aprovoi pėrmbajtjen e rezolutės.
Konferenca dhe jehona e saj.
RadioTelevioni publik Shqiptar dha ditėn e shtunė fragmente nga zhvillimi i punimeve tė konferencės pan-himariote. Nje paraqitje tė punimeve dhanė edhe kanalet TV Koha, Top Chanel, 24 news dhe TVA.
Punimet e konferencės u pasqyruan edhe nė shtypin e shkruar. Keshtu Gazeta Metropol, Tirana Observer, Tema dhe Korrieri pasqyruan punimet e konferencės nėn dritė pozitive. Edhe Gazet Shqiptare mė datė 6 Janar raportoi kėtė mbledhje. Kėshtu gazeta Tema theksonte fjalėn e z. Ahmet Sulstarova qe kish deklaruar se me kėtė Himariotėt dhanė njė leksion pėr zgjdhjen e problemeve tė pronėsisė.
Ditėb e mėrkurė, datė 22 dhjetor, RTSH televizioni publik shqiptar dha nė programin satelitor njė pėrmbledhje tė punimeve tė konferencės, duke shfrytėzuar si sekuencat e marra nga konferenca dhe programet e dhėnė mė parė pėr Himarėn, sidomos programet me kėngė Himariote. Reportazhi i bėrė nga gazetari Arjan Dodbiba, pati edhe intervista me kryetarin e Bashkisė z. Vasil Bollano, z. Priamo Bollano, z. Irakli Gjiēali, zj. Angjelina Pistoli, z. Niko Nesturi etj, tė cilėt plotėsuan kuadrin e zhvillimeve tė punimeve tė konferencės si dhe nxorrėn mė nė dukje qėllimin dhe synimin e konferencės.
Punimet e konferencės u rregjistruan nga kamera dhe do tė jenė sė shpejti nė dispozicion tė kėrkesave. Po ashtu po planifikojmė edhe botimin nė njė libėr tė tėrė punimeve tė konferencės si dhe pėrmbledhjen nė DVD tė prezantimeve nė Power-Point.
Falenderime
Falenderimet e para i shkojnė pjesmarrėsve nė kėtė konferencė dhe veēanėrisht tėrė atyre Himariotėve nga Himara dhe fshatrat e saj, tė cilėt u munduan dhe bėnė rrugėn e gjatė e tė vėshtirė nga Himara nė Tiranė.
Njė falenderim i veēantė u takon organizuesve tė kėtij aktiviteti Bashkisė sė Himarės, Shoqatės Komuniteti Himariot dhe asaj Intelektualėt e Pavarur tė Himarės, drejtorit tė projektit prof. Niko Pano dhe komiteteteve shkencorė dhe organizativ tė konferencės, drejtuar respektivisht nga Priamo Bollano dhe Theodhori Bollano.
Faleminderimet pėr shtypin e takojnė z. Plator Nesturi dhe Leonard Qirjako. Z. Thanas Ruci dha njė ndihmė konkrete pėr organizmin e ditėve tė konferencės. Njė falenderim i veēantė i takon z. Enea Kumi pėr koordinimin e pėrgatitjeve pėr pjesmarrjen e bashkėatdhetarėve tanė nga Himara.
Nje falenderim i takon diasporės Himariote nė botė, qė i dhanė mesazhin e duhur mbėshtetės zhvillimeve tė konferencės dhe qė me pėrshėndetjet e tyre, i dhanė edhe pėrkrahjen morale pėr njė bashkim tė tėrė forcave Himariote kudo qė janė.
Falenderim i veēantė i takon Ambasadės Amerikane dhe punonjėsve e saj Angjelina Pistoli nga Drimadhes/ Dhėrmi dhe Ilda Ēuka, qė mundėsuan grantin prej 12,650 dollarėsh. Po ashtu njė falenderim i veēantė u shkon biznesmenėve Thanas Zbogo dhe Foto Zbogo, Petro Kumi, Petraq Beli (nga Drimadhes/Dhėrmi), Petro Koka (Qeparo), (Himarė) dhe Bankės Popullore, dega e Himarės.
Dhe sė fundi, njė falenderim i madh shkon pėr pėrgatitėsit e referimeve, Himariotė dhe jo-Himariotė, qė arritėn tė japin njė pasqyrė reale tė zhvillimeve nė krahinė. Ata treguan qartė dhe pa mėdyshje para tė gjithėve si aftėsitė intelektuale ashtu edhe organizative tė Himariotėve. Njėkohėsisht, me punimet e tyre, publiku Himariot ka tanimė pėr shqyrtim dhe diskutim opsione konstruktive dhe largpamėse pėr problemet madhore qė shqetėsojnė aktualisht popullin e krahinės sė Himarės dhe tėrė Bregdetit Jonian duke synuar kėshtu qė tė arrijnė nė formulimin e njė vizioni tė qartė pėr krahinėn i cili ishte edhe synimi i konferencės Panhimariote 2005.
Fjala e Hapjes sė Konferencės Pan-Himariote
z. Pollo Ēakalli.
Te nderuar zonja dhe zoterinj pjesmarres ne Konferencen Pan- Himariote 2005!
Une kam fatin dhe kenaqesine te hap kete Konference. Organizuesit kane bere tentativen e pare, te krijojne nje bashkim te tere himarioteve dhe shoqatave qe veprojne ne zones e Bregdetit Palasė Nivice.
Qellimi i tyre ka qene eshte nje. Ky qellim per mendimin tone eshtė fisnik te nisin dialogun e madh konstruktiv midis tere Himariotėve dhe bregasve- qė siē thote kėnga popullore jane te penės e te dyfekut, me synimin final rritjen begatise dhe prosperitetit tė tėrė banorėve te nderuar tė saj.
Une do te doja te falenderoja ne emrin tuaj, nismėtaret dhe zbatuesit e kesaj nisme qe do ti uroja fat dhe vazhdimesi organizuesve te ketij aktiviteti Bashkise se Himares, Shoqatės Komuniteti Himariot dhe asaj Intelektualeve te Pavarur te Himares, te cilet vune shpirtin dhe tere mundin per ta organizuar. Nje falenderim i veēante i shkon drejtorit te ketij projekti z. NIKO Pano, Kryetarit te bashkise z. Vasil BOLLANO, dhe z. Theodhori Bollano, Irakli GJIĒALI dhe Priamo Bollano qe konceptuan dhe vune ne jete ketė mbledhje.
Le ti falenderojme me nje duartrokitje.
Nje falenderim i vecante shkon per te ftuarit e nderit te sotem vellezerit tane qe banojne ne Himares- qe kane ardhur nga larg dhe kane sakrifikuar per kete ardhje. Ju faleminderit qe na nderuat me ardhjen tuaj sepse ju jeni ata qe jeni ne balle te qendreses per ruajtjen e tere vlerave pozitive qe ka Himara dhe Bregdeti. I njejti falenderim shkon pėr tėrė Himariotet e diaspores, nga SHBA, Franca Greqia etj, pershendetjet e te cileve do te kemi mundesine ti lexojne ne nje sesion te veēante. Si dhe organizata simotra Bregdeti, Pronesi me Drejtesi me te cilat na lidhin shume gjera. Deputetet e nderuar te Kuvendit, qe na kane nderuar me ardhjen e tyre sot, i falenderojme per pjesmarrjen duke shpresuar nga zemra se do te kene veshe qe te degjojne, zerin te flasin dhe zemren te ndjejne.
Referuesit e konferences dhe grupet e punes qe ata perfaqesojne, Himariote dhe te ftuar, kane bere nje pune te lavderueshme dhe do te meritojne vemendjen tuaj. Une desha tu uroj atyre suksese ne prezantimin e materialeve duke qene i sigurte se do te keni mundesi te degjoni gjera me interes nga profesioniste te shquar.
Se fundi une do te doja te falenderoja edhe kontribuesit financiare dhe mbeshtetesit morale te ketij aktiviteti.
Se pari, Programin e Granteve te Vogla te Komisionit per Demokraci te Ambasades se SHBA-se, Zj. Kabral, Pistoli dhe Ēuko per ndihmen e pakursyer per realizimin e ketij granti duke shpresuar se nuk do te mbetemi vetem me kete financim
Se dyti, tėrė biznesmenet e zones qe dhane nje ndihme pa te cilen kjo konference nuk do te qe e mundur :
· Z. Petraq KOKA
· Z. Thanas ZBOGO
· Z. Nikollaq NERENXI
· Petraq BELI
· Banken Kombetare Tregetare
· Foto ZBOGO
Me lejoni qe ne emrin tuaj te quaj te hapur Konferencen duke i dhene fjalen kryetarit te Bashkise , z. Vasil Bollano.
ZHVILLIMI EKONOMIK I HIMARES : POTENCIALET, SFIDAT& SUGJERIME PER RRITJEN E PROSPERITETIN E SAJ.
Prof. dr. Priamo BOLLANO
Konferenca e tanishme Panhimariote, e para ne llojin e vet, eshte thirrur per te analizuar e diskutuar, se bashku, disa nga problemet te nje rendesie te veēante per zhvillimin ekonomik e social te Himares, me rrezatim te veēante per te ardhmen. Kjo sepse Himara megjithese eshte nje princeshe e bukur ne brigjet e Jonit, ndodhet ende e pergjumur dhe pavarsisht nga perkundjet qe i bejne dallget e Jonit dhe zhurma e vetetimave te Akroqeraunes, ajo ende nuk eshte zgjuar dhe nuk ia ka marre kenges e valles shtruar, ashtu siē i ka hije, duke shpalosur me madheshti e krenari bukurite, talentet e gjithe madheshtne e saj.
VESHTRIM I SHKURTER GJEOGRAFIKO-HISTORIK I HIMARES.
Himara eshte nje krahine qe shtrihet ne Shqiperine Jug-Perendimore. Ajo ben pjese ne treven qe njihet me emrin edhe si Bregu i Detit, nga jugu i Qafes se Llogarase, perendimi i Maleve te Ēikes dhe vargut KonjakLavan. Lugina e lumit te Borshit e ndan Bregun e Detit ne dy pjese: Ne bregun e siperm ose Himaren dhe ne bregun e poshtem. Ne teresi kjo treve per nga kushtet etnografike e gjeografike njihet edhe me emrin Riviera e Shqiperise.
Himara, ne teresi Bregu i Detit, eshte zona me e ngrohte e Shqiperise. Zgjatja e diellzimit ne te arrin 2500 ore ne vit, ndersa numri i diteve me diell eshte mbi 330.Temperatura mesatare vjetore eshte 17 grad. Ujrat jane te pakta, kryesisht burime nentoksore. Ato jane shfrytezuar nga banoret duart art te bregut, me nikoqirllek, per ujitjen dhe hidroenergji, permes hidrocentraleve te vegjel te ngritur ne Dhermi, Qeparo, Borsh dhe Bunec.
Himara laget nga deti Jon i cili dallohet per ujrat e tij shume te ngrohta. Temperatura mesatare e ujit ne Shkurt arrin ne 14 grade, kurse ne Gusht 25-26 grade. Permbajtja e kriperave arrin deri 39%. Gjate tere Bregut ne gjatesi mbi 100 km, ngrihen male me lartesi nga 800-2000 m, kryesisht nga formacione gurore. Proēesi i fuqishem tektonik dhe veprimi shkaterrues i dallgeve te detit, nder shekuj, kane krijuar nje vije bregdetare gjarperuese me shume gadishuj, kepa, gjij, lumenj e perrenj te bardhe, qe i japin krahines nje bukuri te rralle, me vlera te medha. Ne Bregdet gjenden shpella te medha ku gurgullon uji i detit, guva, gremina, ku shpatet bien thike mbi detin, plazhe zallore te vegjel e shume te bukur, qe karakterizohen nga shkelqimi gjithvjetor i diellit mesdhetar, nga uji i paster dhe i ftohte i burimeve, nga bukuria mahnitese e ujrave te kalterta e te tejdukshme te Jonit, ne sfondin blu te te cilit zbardhin vetem kreshtat e valeve, qe si ne nje gare sportive, vrapojne per te kapur njera-tjetren ne drejtim te bregut. Fare afer tyre shtrihen brezaret e gjelbert gjithevjetor, te ngritur me mund e djerse te shumte nga himariotet, ne te cilat kultivohen bimet subtropikale ullinjt, agrumet, hardhite dhe pemet e tjera frutore, ndersa jo shume larg ne rreze te maleve, rritet bimesia spontane, kryesisht makjet mesdhetare, siē jane sherebela, dafina, valanidhie deri tek druret e rralle per gjithe vendin, e qe rriten vetem ne bregun e Detit si xhixhibanozi, pambuku i eger, euforbia, bananet, lulja e mentes, bocka, fiqte e hindit etj.
Himara e sotme e ka emrin e saj nga nje vendbanim i lashte i Kaonise qe deshmohet qe nga shekulli V p.e.r. me emrin Chimera. Shtrirja teritoriale e Himares ne rrjedhen e shekujve historikisht ka ndryshuar. Ajo eshte ngjeshur, tkurrur dhe rrudhur deri ne shtrirjen e sotme, qe perfshin fshatrat nga Palasa ne Qeparo dhe qytetin me te njejtin emer-Himare.
Burimet arkeologjike deshmojne qe si autoktone, ne trojet e veta, himariotet jane dalluar per qendrese te gjate kunder pushtuesve dhe kunder padrejtesive shoqerore e demokratike. Jane te njojtura nder shekuj kryengritjet e shumta kunder osmaneve, nepermjet te cilave himariotet me 1492, e detyruan Sulltan Bajazitin e II-te, tu njihte privilegjet qe njihen dhe si venome siē jane: e drejta e pronesise dhe e qeverisjes se vendit ne baze te kanuneve tradicionale, e drejta per te pasur nepunes e gjygje, mbajtja lirisht e flamurit, e armeve etj. te cilat jane ruajtur deri ne vitet e voneshme. Gjithashtu njihen perpjekjet e ndryshme demokratike, qe zhvillon sot populli i Himares per vendosjen e demokracise, shtetit ligjor dhe zbatimin e respektimin e te drejtave te njeriut etj.
PANORAME E ZHVILLIMIT TE SOTEM SOCIAL EKONOMIK TE HIMARES
Himara dhe i gjithe Bregu i Detit, sidomos keto 15-vitet te demokracise, pa dhe shijoi shume gjera. Ajo pa dhe shijoi ashpersine e konkurrences, riskun shkaterrues te saj, sikurse pa dhe ndjeu mundesite e shumta per prosperitet qe ēel ekonomia e lire e tregut, forcen shkaterruese qe mbarti e ashtuquajtura Terapia e shokut e deri tek nderhyrjet me vend e pa vend te institucioneve publike ne inisiativen e lire private; shkaterrimet qe mbarti kriza e piramidave e deri tek kriza e sotme energjitike qe paralizoi ekonomikisht biznesin dhe ēdo lloj tjeter veprimtari ekonomike. Himarioti gjate kesaj periudhe u be deshmitar i shkaterrimeve te shumta dhe i dhunimeve qe behen ēdo dite mbi pronat, si dhe te shfaqjes e gjallerimit te disa dukurive dhe prirjeve shume te rrezikshme qe bien ndesh me natyren, shpirtin dhe karakterin e tij, te cilat per nje pellembe toke per nje ledh, ose per nje rrenje ullinj, mund te ēojne ne gjakderdhje e dukuri te tjera masive te padeshirueshme.
Sot Himarioti, ne teresine e tij, vuan, shqetesohet dhe ndrydhet per kushtet e veshtira e jo te qarta ne te cilat ndodhet e jeton, per pasojat sociale ekonomike dhe rrisite e ndryshme shkaterruese qe mbart mosdisponimi prej tij i pronave sipas trashegimise, nga emigrimi masiv i pjeses me te madhe te popullsise, si rezultat i mungeses se alternativave dhe strategjive te zhvillimit per te ardhmen, nga mungesa e drites jeshile, per te pare edhe Himarioti perspektiven me optimizem dhe kryelartesi tradicionale e patriotike.
Ne kete kontekst shtrohet pyetja: Cila eshte gjendja e tanishme ekonomike dhe ēfare perespektiva shtrohen per zhvillimin ekonomik te Himares?
Pergjigjen e kesaj do te mundohemi ta japim duke analizuar Himaren dhe popullsine e saj, ne dy pamje kryesore: se pari si komunitet ose shoqeri konsumi, se dyti si komunitet ose shoqeri prodhimi.
Si komunitet konsumi, qe lidhet me nivelin dhe menyren e jeteses, Himara paraqitet sot ne standartet qe do ta kishin zili jo vetem zonat per rreth, por dhe me tutje. Kjo eshte rezultat i punes, kultures, tradites dhe menyres se jeteses se himariotit, te kultivuara e te trasheguara nga thellesia e shekujve. Per kete le te permendim se te gjitha fshatrat e Himares, per nga arkitektura e ndertimit, konceptimit, tradita dhe vlerat kulturore e urbane qe mbartin, paraqiten dhe jane me te vertete qytete te vegjel, qe mahnitin ēdo vizitor vendas ose te huaj, qe ka rastin te njihet nga afer me to.
Ne mungese te te dhenave zyrtare per standartin e jeteses se popullit himariot, por bazuar ne vrojtimet dhe anketimet me zgjedhje te kryera prej nesh, si dhe bazuar ne menyren e jeteses e ne traditen e te ushqyerit te popullit himariot, ne menyren specifike mesdhetare te gatimit, ne kushtet e banimit dhe mallrat kryesore me origjine te paster natyrore e shtazore qe konsumon ai, ne shkallen e arsimit dhe aftesite punedhenese te tij, del se mesatarisht per fryme te popullsise himarioti shpenzon sot 13 deri 14 mije leke ne muaj. Ky nivel konsumi i arritur nuk ka asnje krahasim me te kaluaren, sidomos po te kemi parasysh ate ēfare konsumonte himarioti gjate regjimit monist. Nderkohe bazuar ne kete tregues te rendesishem, nuk mund te themi se gjendja ekonomike e zhvillimit te Himares sot eshte e mire ose shume e mire.
Ne rast se dote arsyetohet keshtu do te behej gabim. Prandaj, per vleresimin real te gjendjes se zhvillimit ekonomik te Himares, analizat ne aspektin material te konsumit kerkohet te krahasohen me treguesit qe karakterizojne Himaren si komunitet prodhimi. Kjo do te thote se ēfare konsumon himarioti sot, duhet te ballafaqohet me burimet e formimit te te ardhurave qe disponon ai per plotsimin e nevojave te veta.
Analizat, vrojtimet dhe perpunimi i te dhenave per Himaren si komunitet prodhimi tregojne se treguesit nuk dallohen shume nga ecuria e pergjithshme e mbare Shqiperise ose e krahinave te veēanta te saj. Llogaritjet e bera mbeshtetur ne vrojtimet dhe anketimet e kryera na lejojne te arrijme ne perfundimin se te ardhurat qe vijne nga aktiviteti i brendeshem ekonomik ne Himare (d.m.th. nga puna ne sektorin privat si fermer ose biznesmen, ne sektorin publik dhe te ardhurat nga pensionet, nga ndihmat ekonomike dhe te ardhurat nga ekonomia informale), jane ne madhesi te atille qe nuk mbulojne konsumin per fryme ne aspektin material. Mesatarisht gjate nje muaji, himarioti ka ne dore nga aktivitetet ekonomike te zhvilluara brenda krahines, rreth 7 mije leke, ose mbi 2 dollare per fryme ne dite. Mbeshtetur vetem ne kete tregues mund te theksojme me plot te drejte se popullsia e krahines ndodhet diēka me shume se te kufiri i varferise, pasi te ardhurat qė sigurohen ne vend jane me te vogla se kufiri i domosdoshem i minimumit jetik. Ne nxerrjen e ketij perfundimi mbeshtetemi ne ate, se sipas OKB-se ne popullsine e varfer perfshihen ato grupe te popullsise te cilat sigurojne te ardhura ditore me pak se 2 dollare dhe ne popullsine shume te varfer ato qe sigurojne me pak se 1 dollare te ardhura ne dite.
Pra me te ardhurat financiare te krijuara brenda krahines himarioti eshte ne gjendje te perballoje 50% te konsumit te tij material mujor. Pjesa tjeter perballohet nga te ardhurat qe i vijne atij nga burimet jashte krahines, ose nga te ashtuquajturat transfertat e fondeve. Keto transferta megjithese nuk prodhohen dhe nuk krijohen ne Himare, konsumohen dhe shpenzohen ne Himare. Si te tilla lozin nje rol te pazevendesueshem ne zhvillimin e jetes, kultures dhe te ēdo lloj veprimtarie ekonomike ne krahine. Ne pjesen dermuese trasnsfertat jane te ardhura qe vijne nga emigrimi i popullsise himariote jashte krahines, brenda dhe sidomos jashte Shqiperise. Ne kete kuader dergesat e emigranteve ndikojne efektivisht ne zbutjen e varferise dhe ne stabilizimin ekonomik te krahines, sherbejne gjithahtu edhe si burim kapitali per investime dhe zgjerimin e veprimtarive ekzistuese, pra s per hapjen e veprimtarive te reja.
Sigurisht kjo gjendje e zhvillimit ekonomik te Himares, qe ne menyre te sintetizuar shprehet ne nivelin e te ardhurave financiare per fryme te krijuara brenda krahines, nuk kenaq askend dhe as qe mund te konsiderohet si niveli i mire i arritur. Ajo eshte rrjedhoje e faktoreve te shumte ekzogjene e qe nuk mvaren nga himarioti. Ky perfundim behet me bindes ne rast se duke vazhduar logjiken ekonomike, krahasojme nivelin e arritur te te ardhurave me mundesite potenciale dhe sfidat qe shtrohen per zhvillimin ne te ardhmen e Himares.
POTENCIALE DHE SFIDAT E ZHVILLIMIT PER TE ARDHMEN E HIMARES
Natyra dhe shtrirja gjeografike e Himares, krahas bukurise se rralle dhe mahnitese i ka fale dhe i ka dhene njekohesisht asaj mundesi te shumta potenciale zhvillimi, shfrytezimi racional i te cilave do ta shpinin shume perpara rritjen e prosperitetin ekonomik dhe social te himariotit. Le te analizojme shkurtimisht faktoret e zhvillimit ekonomik te krahines.
Burimet natyrore ose tokes dhe shtrirja gjografike e krahines perben faktorin vendimtar baze te zhvillimit. Per Himaren dhe trevat per reth saj burimet natyrore jane mjaft te begata per nje zhvillim te pershpejtuar e te plote ne kuptimin bashkohor te ketij termi .
Ashtu sic eshte treguar ne teresi kursimtare ndaj ujit dhe ndaj tokave buqesore te karakterit fushor, ndaj burimeve te tjera natyra eshte terguar shume bujare. Ato jane te atilla qe lejojne zhvillimin, ne rradhe te pare, te turizmit dhe te agro-biznesit me prodhimet e vecanta buqesore e blektorale, sic jane ulliri dhe vaji i tij, agrumet, vreshtaria ne teresi fruti kultura me dardhat, pjeshket dhe fiqte karakteristik te bregut, mirerritjen e zhvillimin e blektorise e sidomos e te imtave, te bleteve , etj .
Nder kohe burimet natyrore dhe klima e Himares favorizojne kultivimin e zhvillimin e flores spontane me vlere te madhe ekonomike, siē jane bimet eterevajore, sherebela, valanidhi, rigoni ēaji i malit, qepa e detit, dafina, lulja e mentes etj. Klima e krahines e karakterit mesdhetar si dhe deti me peisazhe e gjij te mrekullueshme jane te atille, qe lejojne zhvillimin ne shkalle te gjere te turizmit, pothuajse ne te kater stinet e vitit .
Aktualisht potencialet e mundshme per zhvillim qe posedon Himara jane ose ne hapat e para te shfrytezimit, ose ndodhen ende ne gjendje latente. Me perjashtim te disa lokaleve e ngrehinave turistike dhe te biznesit te ndertuara spontanisht me mund e shume djerse nga sipermarres privat himariot, pa asnje lloj perkrahjeje dhe jashte kritereve te shendosha ekonomike e te menaxhimit, ekologjik e te infrastruktures, qe perdoren per turizem kryesisht nje deri nje muaj e gjysme ne vit, burimet e tjera natyrore i jane lene meshires se fatit, shfrytezohen pothuajse ne menyre ekstensive- natyrore.
Sot ullinjte agrumet dhe pemet e tjera frutore, te ngritura me mund e djerse ne brezare shekullore nga stergjysherit, gjysherit dhe baballaret tane, ndodhen pothuajse ne nje gjendje zhvillimi natyror, te eger e spontan. Gjate ketyre 15 viteve te fundit perveē se eshte shkaterruar e gjithe infrastruktura e sherbimit te tyre (eshte prishur rrjeti vadites, mungesa e mekanikes bujqesore etj), me perjashtim te punes se paket qe behet per vjeljen dhe grumbullimin e atij prodhimi qe bima jep fale ligjeve natyrore te riprodhimit te saj, asnje sherbim tjeter nuk u behet.
Nga ana tjeter, burimet natyrore te pakultivuara dhe qe lidhen me shfrytezimin e flores spontane, si te valanidhit, sherebeles, qepes se detit etj. jane larg vemendjes e kujdesit tė njeriut, nė njė kohė kur vitet e shkuara qė zėnė fill nga vitet 20 tė shekullit tė kaluar, tė gjitha kėto grumbulloheshin, pėrpunoheshin dhe eksportoheshin, ndėrsa sot shperdorohen duke shkuar dėm njė pasuri e madhe qė nuk rinovohet. Tė ardhurat qė nuk realizojmė sot nga kjo pasuri nuk mund tė realizohen vitet e ardhshme.
Nė kėtė gjėndje tė mjeruar ndikojnė shumė faktorė. Por themelore ėshtė ndikimi i faktorit qė ka tė bėjė me mos zgjidhjen e drejtė tė pronėsisė mbi tokėn, bazuar mbi kriterin kushtetues tė trashigimisė. Si rrjedhojė Himarjoti sot nuk disponon dokumenta qė tė vėrtetojė pronėsinė e tij, nuk ėshtė nė gjėndje tė veprojė me iniciativėn dhe vullnetin e tij tė lirė, nė kushtet e ekonomisė sė tregut, tė blejė dhe tė shese tokėn, ta shkėmbejė atė lirisht nė treg sikurse shkėmben ēdo lloj malli tjetėr. Pėrveē moszbatimit tė kriterit tė trashėgimisė mbi tokėn kėtė problem e kanė vėshtirėsuar dhe e vėshtirėsojnė sė tepėrmi edhe praktikat korupsioniste, qė janė ndjekur dhe po ndjekin institucionet perkatėse publike pėr rregjjistrimin e pasurive tė patundshme, praktikat e shumta tė shitblerjeve dhe tė mbivendosjeve qė kane zbatuar, nė raste tė veēanta pushtetarėt e krahines dhe mė tej. Ndėrkohė ende nuk ekziston vullneti dhe dėshira pėr tė zgjidhur drejt tokat qė nėn rregjimin totalitar komunist, ishin zaptuar arbitrarisht pėr ndėrtimin e bazės ushtarake tė Porto Palermos, tė cilat edhe sot konsiderohen ambjente tė pronės shtetėrore, ashtu sikurse nuk bėhet asnjė fjalė pėr dėmshpėrblimin e 55 pronarėve tė trokallave (punishteve) tė vajit, qė u shtetėzuan pa pagesė nga diktatura dhe qė pronarėt i kanė pasur nė pėrdorim para vitit 1939.
Lidhur me problemin e pasurive nga tribuna e Konferencės mbarėhimarjote mbėshtesim atė qė Shoqata Atdhetare Bregdeti e ka trajtuar me kompetencė e nė gjerėsi, se tokat nė bregdet pėr vetė kushtet specifike tė tij, duhen ndarė sipas trashėgimisė, duke marė secili tokat e veta. Shprehja na e lini neve kėtė punė si shprehje e kufizimit tė ndėrhyrjes sė shtetit nė inisiativėn dhe sipėrmarjen e lirė private, tė theksuar nga Smithi e Rikardoja, qė janė edhe baballarėt e ekonomisė politike klasike borgjeze, ėshtė sipas nesh shprehja qė do ti pėrgjigjej mė mirė veprimatarisė sė institucioneve publike lidhur me pronėsinė mbi tokėn dhe nė tėrėsi tė burimeve natyrore nė Himarė.
Ashtu sikurse jepen burimet natyrore, tė gatshme nga natyra nuk mund tė sigurojnė atė prosperitet e pėrparim qė kėrkohet pėr tė plotėsuar nevojat e gjithanshme tė komunitetit himarjot. Prandaj kėrkohet qė mbi bazėn e kėtyre mundesive, duke investuar sa mė shumė punė njerėzore tė ēelen perspektiva tė reja zhvillimi dhe pėrparimi.
Nė aspektin e burimeve tė punės Himara sot ėshtė nė mes tė alternativave tė ndryshme. Pjesa mė e madhe e popullsisė aktive tė saj ėshtė jashtė nė emigracion. Kjo dukuri ėshtė rjedhojė e politikės abmicioze dhe shkatėruese qė ndoqi pėr afro 50 vjet, edhe nė Himarė, regjimi monist, i cili e ndrydhi shpirtin krijues e transformues tė himarjotit, e mbajti atė tė bllokuar dhe nuk e lejoi tė shpaloste lirshėm aftėsitė krijuese, tė fluturonte si zogu nė tramundane siē thotė dhe kėnga jonė. Prandaj Himara ėshtė sot njė nga krahinat qė e ka ndjerė dhe e ndjen deri nė palcė fluksin shumė tė rėndė tė eksodit te krahut tė punės dhe tė familjeve tė tėra himarjote.
Emigrimi nė masė i krahut tė punės krijon mundėsi tė mėdha pėr pėrvetėsimin e teknikave dhe profesioneve tė reja, pėr njohjen e pėrvojave te huaja pėrparimtare tė punės dhe pėr grumbullimin e kapitaleve pėr tė investuar nė vendin e lindjes. Njėkohėsisht ai ndikon negativisht nė strukturėn demografike tė popullsisė nė krahinėn e Himarės dhe nė plakjen e saj. Llogaritjet e kryera, bazuar nė njė anketim tė kryer, tregojnė se nė Himarė popullsia 65 vjet e lart pėrbėn mė shumė se 40% tė popullsisė banuese kundrejt 7.5% dhe 8.7% qė ėshtė ky tregues pėrkatėsisht nė shkallė republike, dhe ne rrethin e Vlorės, pra janė shumė herė mė tė vogla. Po kėshtu edhe po tu referohemi publikimeve tė INSTAT kjo grup moshe e popullsisė nė Himarė ėshtė mbi 29%. Pra kemi nje popullsi tė plakur.
Por nė kundėrpeshė tė mungesės tė krahut tė punės, si rrjedhojė e emigrimit, pėr pėrparimin e Himarės veprojnė: sė pari karakteri dhe shpirti punėdashės i himarjotit, qė ēfarė i sheh syri i bėn dora dhe sė dyti pasja e njė armate mjaft tė madhe intelektualėsh nė tė gjitha degėt dhe dijet shkencore, qė pėrbėn njė potencial tė madh e tė pazėvendėsueshėm zhvillimi. Falė krenarisė qė i japin malet e Vetėtimės qė e rethojnė, kthjelltėsisė dhe tejdukshmėrisė qė i jep deti Jon, falė dashurisė dhe etjes sė madhe pėr kulturė dhe dije, Himara paraqitet me njė potencial tepėr tė madh intelektual, qė i llogaritur pėr frymė tė popullsisė, ja kanė zilli shumė vende, tė cilėt qytetėrimin e tyre e masin nė shekuj. Le tė pėrmendim vetėm faktin se deri nė fillim tė vitit 2000 numuroheshin afro 50 himarjotė me tituj dhe grada shkencore, pa pėrmendur kėtu shumė e shumė himarjotė tė tjerė qė mbajnė tituj tė ndryshėm nderi Heroi i Punės, Artist i Popullit ose i Merituar, Mėsues i Popullit ose i Merituar etj.
Kėta faktorė dhe politikat strategjike tė studjuara tė aktivizimit tė burimeve natyrore tė krahinės, me njė menaxhim tė drejtė dhe objektiva tė caktuara mirė tė krahut tė punės nga zona dhe krahina tė tjera tė vendit i shėrbejnė zhvillimit e pėrparimit tė Himarės. Megjithatė theksojmė se, themelorja e themeloreve edhe nė zgjidhjen e problemit tė burimeve tė punės nė Himarė ėshtė zgjidhja e drejtė sipas parimit tė trashėgimisė tė problemit tė pronėsisė. Edhe pėr kėtė ēėshtje ne pėrsėri mbajmė parasysh atė qė kanė theksuar Smithi e Rikardoja se toka ėshtė nėna e begatisė ndėrsa puna ėshtė babai i saj. Le tė bashkojmė pra tokėn-nėnėn, me punėn-babain-himarjotin punėtor dhe duar artė, dhe Himara do tė ketė atė pėrparim e prosperitet qė ndoshta edhe ėndėrimtarėt mė optimistė tė saj nuk do ta kishin parashikuar.
Ndėrkohė zgjidhja e problemit tė pronėsisė mbi tokėn e tė ēdo lloj pasurie tjetėr tė patundshme qė kanė pasur himarjotėt para viteve tė luftės, do tė shėrbejė si njė indikator i fuqishėm edhe pėr kthimin e njė pjese jo tė vogėl tė himarjotėve nga emigracioni, si dhe punėsimin e mė shumė forcave tė punės nga krahina e zona tė tjera pėr rreth Himarės. Mbi kėtė bazė Himara do tė mund tė shndėrohet nė njė trevė tė zhvilluar me fronte tė shumta pune dhe jo tė kufizuara qė ekzistojnė sot, e qė me tė ardhurat e krijuara do tė mund tė plotėsohen nevojat imediate tė popullsisė sė saj, por edhe tė krijojė burime kapitalesh pėr investime nė drejtim te zhvillimit tė mėtejshėm tė saj, por edhe tė krahinave pėr rreth e tė mbarė vendit.
Faktor shume i rendesishem per zhvillimin e Himares eshte kapitali. Per ndertimin e lokaleve dhe ngrehinave, te turizmit bashkekohor, per ngritjen, zhvillimin e funksjonimin, e sipermarjes se lire dhe te fermave e komplekseve blektorale, per ushtrimin e cdo lloj biznesi ekonomik nevojiten kapitale te ndryshme financiare, ne forme e aseteve te palujtshme por edhe te kapitalit Cash.
Per zhvillimin e perparimin e Himares me pune te kujdesshme dhe ne menyre te sinkronizuar mund te gjenden kapitalet e nevojshme financiare permes sigurimit te tyre nga mjaft drejtime e rruge te ndryshme. Se pari ekziston vullneti e deshira e mire e himarioteve per te investuar portofolin dhe kapitalet e krijuara permes kursimeve te ndryshme ashtu edhe permes ushtrimit te sipermarjes se lire private. Biznesmenet dhe sipermaresit e lire himariote qe ushtrojne aktivitetin e tyre brenda ose jashte Himares, perbejne nje force te madhe investitore. Nderkohe, nuk duhet larguar vemendja edhe nga transfertat ose dergesat e fondeve nga emigrantet e shumte te krahines.
Eshte fakt se emigrantet himariote ne shumicen e tyre mbajne lidhje te vazhdueshme me familjet ne Himare. Ata ndjekin se afermi zhvillimet e brendshme dhe presin me padurim krijimin e kushteve sa me te favorshme per investimin e portofolit te tyre ne Himare. Rol te vecante u krijon atyre edhe zhvillimi i aktiviteteve te te dy bankave te cilat u lehtesojne shume format e transfertave te tyre e qe ushtrojne veprimtarine ne Himare. Nga ana tjeter, prirja e disa prej tyre, per te ngritur biznese e sipermarje te lira ne vendin ku ata ndodhen, ushtron ndikime pozitive jo vetem ne drejtim te ritjes se transfertave si burim kapitali per investime ne Himare, por njekohesisht luan nje rol te madh pozitiv edhe ne krijimin e nje klase biznesi te kualifikuar e te pregatitur per te mare ne dore e ēuar perpara prosperitetin e Himares, sapo ata do te mund te kthehen ne nje prespektive te afert ne atdhe.
Se dyti ekzistojne shume donatore dhe sponsorizues qe kane deshire dhe vullnet per te investuar ne kete krahine. Vendosja dhe konsolidimi i shtetit ligjor, zbatimi sa me i plote i legjislacionit shqiptar per te ashtuquajturat zona te lira ekonomike dhe koncesionet, si dhe stimulimet e ndryshme te inisjatives se tyre nga ana e Bashkise se Himares, brenda ligjit, normave dhe formave te lejuara, do te mund te favorizonin terheqjen e sa me shume kapitaleve te huaja per investime ne drejtim te perparimit e prosperitetit te Himares.
Se fundi, per nga radha por jo per nga rendesia, kryesorja e kryesoreve ne terheqjen e kapitaleve dhe sigurimin e tyre per sponsorizimin e zhvillimit te Himares mbetet zgjidhja sipas kriterit kushtetues te trashegimise, te problemit te pronave. Mardheniet e pronesise percaktojne gjithe mardheniet e tjera ekonomiko-shoqerore, qendrimet ndaj prones percaktojne edhe qendrimet ndaj iniciatives se lire. Zgjidhja e problemit te pronesise sherben si pike mbeshtetese ne zgjidhjen dhe gjetjen e burimeve financiare te nevojshme per sponsorizimin e kapitaleve per zhvillimin e Himares, nepermjet shit-blerjes se lire te pjeseve te saj, nga ana e pronareve te ligjshem, dhenies se saj me qera etj.
SUGJERIMET KRYESORE PER RRITJEN EKONOMIKE TĖ HIMARĖS
Problemet dhe sfidat qė shtrohen pėr prosperitetin e Himarės dhe tė krejt Bregut nė tėrėsi na lejojnė tė parashtrojmė sugjerimet kryesore qė vijojnė:
1. Mbėshtetur nė burimet natyrore, tė punės dhe nė terėsi nė faktorėt e zhvillimit ekonomik, Himara paraqet njė trevė ku ēdo lloj investimi dhe sponsorizimi i kapitaleve eshtė shumė i leverdisshėm. Kjo jo vetėm nė aspektin e begatisė qė i garanton popullit tė Bregut, por edhe nė aspektin e krijimit te burimeve financiare pėr zhvillimin edhe tė krahinave e zonave tė tjera. Llogaritjet tregojnė se afatet e vetshlyerjes sė investimeve nė Himarė janė shumė herė mė tė vogla nė krahasim me ato qė arrihen nga investimi i kapitaleve tė kryera nė krahina ose treva tė tjera tė vendit.
2. Nė pėrparimin e zhvillimin e Himarės, kryesorja e kryesoreve mbetet
zgjidhja e problemit tė pronėsisė sė patundshme qė kanė pasur himarjotėt para vitit 1945, mbėshtetur nė parimin kushtetues tė trashėgimisė. Nga vajtja e pronės te pronari i ligjshėm do tė marrė shkas edhe zgjidhja e problemit tė krahut tė punės si dhe zbutja e emigrimit, sigurimi i donatorėve vendas e tė huaj pėr sponsorizimin e pėrparimit tė Himarės.
3. Faktorėt e begatė tė zhvillimit qė posedon Himara nuk mund tė japin
efektin e dėshiruar pa patur e ndėrtuar njė infrastrukturė tė zhvilluar. Pėrvoja tashmė ka vėrtetuar se krahinat dhe trevat qė posedojnė njė sistem koherrent komunikimi, njė rrjet bashkėkohor bankar e shėrbimesh socio-kulturore, njė sistem tė qėndrueshėm energjitik dhe rrjet modern hidrik, janė shumė mė tė zhvilluara se krahinat apo trevat e tjera qė nuk kanė kėto mundėsi. Le tė theksojmė se OKB-ja pėr tė pėrcaktuar shkallėn e zhvillimit ekonomik tė njė vendi, apo rajoni, mban parasysh ndėr tė tjera dhe sasinė e energjisė elektrike tė konsumuar pėr frymė tė popullsisė. Nė aspektin e elementėve tė infrastrukturės mbetet shumė pėr tė bėrė nė Himarė.
4. Rol nė zhvillimin e pėrparimin nė tė ardhmen e Himarės do tė kishte
pėrqėndrimi mė tė madh i vėmėndjes sė institucioneve publike, nė drejtim tė restaurimit e vėnjes nė funksionim, nė interes tė turizmit kulturor, tė monumenteve dhe veprave tė tjera tė traditės, qė pėr nga numuri dhe rėndėsia e tyre, Himara ka jo pak, siē janė Kalaja e Himarės dhe ajo e Palermos, disa ndėrtesa tė stilit dalmato-venecian nė Himarė, Vuno etj., kisha edhe objekte tė shumta kulti qė gjėnden me shumicė nė tė gjithė fshatrat. Nė kėtė kuadėr do tė ishte me interes pėrpjekja pėr shpalljen e gjithė Krahinės ose te fshatrave tė veēanta tė saj, si fshatra kulturore europiane, duke patur dhe mbėshtetjen e UNESCO-s, sikurse do tė kishte shumė interes ngritja nė qėndėr tė Himarės tė bustit tė Vajzės tė valėvė etj.
5. Si nė shkallėn e gjith vendit edhe pėr banoret e Himarės do tė ishte e
dobishme hartimi dhe zbatimi i strategjive dhe politikave sociale. Kėshtu, nė vend qė tė zbatohen, siē ngjet dhe sot, politika egalitariste ose e rrafshimit tė qytetarėve pėr efekt tė pagimit tė taksave, tė mbahet mirė parasysh parimi i pėrfitimit ose i aftėsisė paguese, qė qėndrojnė nė themel tė njė politike sociale fiskale. Duhet patur parasush fakti, se nga pagesa e taksave, qoftė edhe disi tė rritura, popullsisė me tė ardhura mesatare ose tė larta, i mohohet mundėsia e konsumit vetėm e disa mallrave tė tepėrta ose luksi, ndėrsa popullsisė me tė ardhurat e ulta, pėrmes taksave i mohohet konsumi i mallrave mė tė domozdoshme tė jetės sė saj.
6. Duke marrė parasysh shtrirjen dhe konfiguracionin gjeografik tė krahinės,
largėsinė e fshatrave nga qėndrat urbane, ku ushtrojnė veprimtarinė institucionet publike si ato fiskale e tatimore, tė rregjistrimit tė pasurise se patundshme, institucionet juridike etj., do tė kishte interes edhe nė kuadrin e decentralizimit te kėtyre funksioneve, riorganizimi administrativ tė Himarės, ose nė rastin tjetėr, ngritja e agjensive dhe tė zyrave tė tyre nė Himarė, pėr tė qėnė sa mė afėr dhe pėr ti sherbyer sa mė mirė popullit.
7. Mbi bazėn e pėrdorimit tė bashkėrenduar te faktorėve tė zhvillimit, janė
mundėsitė qė nė njė tė ardhme jo shumė tė largėt, gjėndja dhe pamja e zhvillimit ekonomik tė Himarės tė ndryshojė. Llogaritjet tregojnė se nė njė prespektivė afat mesėm tė ardhurat pėr frymė tė krijuara nė Himarė mund tė mbrijnė nė 18 mijė lekė nė muaj ose 150 euro pėr frymė me njė rritje ndaj nivelit tė tanishėm prej 170%.
Nė kėtė nivel tė ardhurash vendin kryesor do ta zėnė tė ardhurat nga turizmi dhe sipėrmarja e lirė ekonomike joagrare. Kėto do tė japin afro 80% tė tyre. Nė tė njėjtėn kohė, tė ardhurat nga sipėrmarja ekonomike me karakter bujqesor do te rriten kundrejt gjėndjes sė tanishme 3 herė dhe do te pėrfaqėsojnė jo mė shumė se 20% tė tė ardhurave gjithėsej qė do tė krijohen ne krahine. Njė strukturė e tillė tė ardhurash ėshtė nė perputhje tė plotė me kushtet e veēanta specifike dhe potencialet qė ofron Himara dhe ėshtė diametralisht e kundėrt me strukturėn e tė ardhurave qė realizonte Himara dhe Bregu i Detit gjatė regjimit monist, nė sajė tė politikave thellėsisht agrare qė zbatoi ai pėr mė shumė se 50 vjet.
*
* *
Nė mėnyrė figurative Himara i ngjan dhe ėshtė njė buqetė shumėngjyrėshe me
lule. Secili prej nesh, bashkė me familjet tona, jemi pjesė e kėsaj buqete. Tė gjithė sė toku pėrbėjmė atė qė quhet Himarė. Freskia dhe lulėzimi i buqetės varet shumė nga freskia dhe gjallėria e ēdo luleje. Prandaj edhe zhvillimi e pėrparimi i Himarės, i kėsaj Lule Vilajeti varet shumė nga ne, kryesisht nga puna dhe pėrpjekjet tona veē e veē, dhe tė pėrbashkėta ne interes tė zhvillimit tė Himarės.
Nė kėtė mision tė rėndėsishėm ndihmesė tė veēantė u takon tė luajnė intelektualėt e krahinės dhe Shoqata e Pavarur e tyre. U perket atyre tė parashtrojnė e tė bejnė prezent para institucioneve publike shqetėsimet dhe problemet e krahinės, tė projektojne e tė hartojnė strategjira tė ndryshme zhvillimi, pėr tė ndryshuar gjėndjen e tanishme dhe konturuar tė ardhmen e saj.
Njėkohėsisht nė kėtė mision ndihmesė te veēantė u takon tė japin biznesmenėt e
suksesshėm himarjotė, qė fatmirėsisht nuk janė tė pakėt nė numur dhe qė zhvillojnė sipėrmarjen e lirė private brėnda ose jashtė Himarės, sepse ata posedojnė dhe kapitale tė nevojshme. Per aktivizimin e tyre me iniciator kėrkohet tė jetė Komuniteti Himarjot, si pjese e shoqėrisėcivile, pėr ti bindur ata dhe insistuar pranė istitucioneve publike, pėr tu krijuar kushte lehtėsuese, qė para se tė investojnė kapitalet e tyre nė krahina ose treva tė tjera, ti investojnė nė Himarė. Ndėrkohė bashkia e Himarės me prioritet duhet tu hapė driten jeshile, si dhe tė zbatojė favore e kushte lehtėsuese tė njohura nė interes tė investimit tė kapitaleve pėr pėrparimin dhe prosperitetin e Himarės .Nė kushte tė barabarta, ata kurdoherė duhet tė gėzojnė pėrparėsi ndaj sipėrmarrėseve tė tjerė.
Kjo do tė ishte edhe rruga me e drejtė, me e mirė dhe mė me interes pėr
Himarėn dhe popullin e saj. Njėherėsh kjo do tė ishte dhe kryerja e misjonit tė brezit tonė ndaj brezave tė ardhshėm, mbasi heshtja ose qėndrimi jonė inaktiv sot, do tė ishte i pafalshėm dhe shume i dėnueshėm nga brezat qė do tė vijnė. Pėr tė mos qėnė viktimė tė historisė le tė veprojmė sot pa humbur kohė.
Ndėrkohė qė Himara gjėndet sot nė njė gjumė tė tejzgjatur, pamvarėssht
nga potencialet e shumta qė ajo disponon, e gjithė kjo nuk ėshtė faji i himariotėve as
dhe i mungeses se deshires sė tyre pėr ta parė Himarėn Zonjė dhe Princeshė buzė Jonit. Nė tė kundėrtėn, ėshtė faji i partive dhe i forcave politike qė kanė qeverisur e drejtuar vendin, gjatė rrjedhjes sė viteve. Ėshtė fakt se ata asnjėherė nuk kanė menduar dhe nuk kanė hedhur sytė serjozisht ndaj Himarės dhe Bregut tė Detit, perveēse nė rastet kur u janė dashur votat e himarjotėve.
Le tė shpresojmė mė nė fund se gjykimet, qėndrimet dhe kohrat pėr Himarėn,
ashtu sikurse pėr mbarė vendin, do tė ndryshojnė. Edhe Himarėn kėtė perlė e margaritar, me siguri do ta presė njė e ardhme e bukur dhe e begatė.
PERMBLEDHJE
Himara eshte nje krahine qe shtrihet ne Shqiperine jug-perendimore. Njihet edhe si Bregu i Detit i siperm dhe Riviera e Shqiperise. Emri i saj rrjedh nga nje vendbanim i hershem i Kaonise, i njohur qe nga shekulli V, me emrin Himaera. Si autoktone ne trojet e tyre, himariotet jane dalluar per qendrese shekullore kunder pushtuesve dhe kunder padrejtesive, per vendosjen e shtetit ligjor, dhe zbatimin e lirive dhe te drejtave demokratike.
Megjithe kushtet e mira natyrore, klimatike dhe ekologjike Himara, ende nuk ka marre ate zhvillim qe duhet. Sot, himarioti konsumon te mira materiale per rreth 13-14 mije leke ose rreth 110 euro per fryme ne muaj, dhe nuk kane asnje krahasim me ate ēka konsumonte ne kushtet e rregjimit monist. Nderkohe, per blerjen e tyre, himarioti ka ne dispozicion te ardhura te krijuara ne krahine afro 7 mije leke ose diēka me shume se 2 dollare ne dite per fryme. Pjesa tjeter prej afro 50% e konsumit mbulohet nga transfertat, d.m.th. nga te ardhurat monetare, qe realizohen jashte krahines por qe konsumohen brenda saj.
Mbeshtetur ne faktoret e prodhimit dhe potencialet e shumta qe posedon Himara, per zhvillim, jane mundesit qe te realizohen mbi 18 mije leke ose 150 euro per fryme ne muaj. Qe keto nuk jane shenderruar ne realitet kane ndikuar se toku nje sere faktoresh eksogjene, qė nuk varen nga himarioti, siē jane: mos zgjidhja e problemit te pronesise se patundeshme sipas parimit te trashegimise, eksodi ne mase i krahut te punes, i cili nder te tjera ka shtremberuar edhe strukturen demografike te popullsise, mos inkurajimi i donatoreve vendas dhe te huaj per sponsorizimin e investimit te portofolit ne interes te perparimit te Himares, mos zbatimi i ligjeshmerise per zonat e lira ekonomike dhe per koncesionet qe do te ndihmonin investimet e huaja perparimin e prosperitetin e krahines, mos inkurajimi dhe mos zbatimi i masave favorizuese ndaj biznesmeneve vendas per te investuar burimet e tyre financiare ne radhe te pare ne Himare, mungesa e elementeve te duhur te infrastruktures se nevojshme etj.
Himara eshte nje buqete shumengjyreshe lulesh, ku te gjithe himariotet se bashku perbejne ate qe quhet Himare-Lulja e Vilajetit. Per zhvillimin dhe prosperitetin e saj kerkohet puna veē e veē dhe e bashkuar e himarioteve, pavarsisht nga vendi i punes dhe i banimit. Vetem me nje konsensus te plote, duke realizuar partneritetin social te te gjithe subjekteve politike dhe ekonomike, te organizatave joqeveritare dhe te shoqerise civile, do te mund te arrihet ai zhvillim e perparim i Himares te cilin do te mund ta kishin zili te gjithe qe edhe endrimtaret me kurajoze nuk do ta kishin parashikuar.Vetem keshtu do te mund te kryenim edhe misionin tone ndaj brezave te ardhshem.
Zhvillimi turistik i Himarės - Gjėndja, perspektiva dhe sugjerime.
Irakli GJIĒALI; Majlinda ANDONI- NAĒO;
Enea KUMI, Stefo MATO
Zhvillimi i turizmit eshte konsideruar balsam per problemet shqiptare te zhvillimit qe prej fillimit te viteve 90. Me te drejte rajoni I bregdetit jugor te Shqiperise eshte vleresuar si zona me e rendesishme dhe ekonomikisht fizibel nga pikpamja e zhvillimit dhe e mjedisit. Rajoni i Himares si nje prej komponenteve me te rendesishem te kesaj zone permendet per asetet mjedisore dhe kulturore unikale. Keto asete perbejne edhe bazen solide per zhvillimin e turizmit, I cili do te sherbente si themeli i nje ekonomie te transformuar, vecanerisht ne bregdet. Disa prej kushteve qe plotesohen per zhvillimin e turizmit si industri prioritare ne kete rajon jane :
§ Mjedisi natyror ka mbetur endei i paprekur nga procesi i Industrializimit te Shqiperise.;
§ Ka potenciale per zhvillimin e Turizmit Nderkombetar rural, i cili mund te mund te behet konkurues me zona te tjera ne rajonin Mesdhetar .
§ Nje nivel I larte Biodiversiteti i cili kerkon mbrojtjen dhe integrimin e duhur ne perspektivat e zhvillimit turistik te rajonit.
§ Nje trashegimi te pasur natyrore dhe kulturore ne pergjithesi si dhe site arkeologjike ne vecanti te cilat bejne bazen ne te cilen mund te zhvillohen pikat atraktive turistike cilesore.;
Ne te njejten kohe konvertimi i ketij rajoni ne destinacion terheqes per turizmin e huaj ka nevoje si per permiresim te infrastruktures per sa i perkete furnizimit me uje te pijshem, kanalizimet, rruget e brendeshme, furnizim me energji elektrike si dhe perpunim i mbeturinave urbane, ashtu edhe per:
· Ngritjen e praktikave te pershtatshme per menaxhimin e resurseve ujore dhe tokesore, vecanerisht perreth zonave urbane si (Saranda, Himara);
· Forcim thelbesor te kapaciteteve institucionale qe do te duhet te bejne menaxhimin e rajonit;
Koha eshte e vyer dhe sikunder eshte demonstruar ne disa raste nuk jane pak vendet ne bregdet qe jane perballuar me presionin e zhvillimeve te pakontrolluara. Integriteti ekologjik I zones eshte ne vecanti I kercenuar nga ky fenomen. Vihet re se ne disa studime vemendja perqendrohet me shume ne ceshtje te mjedisit se sa vete turizmin. Madje turizmi I reres, detit dhe diellit njehsohet edhe me turizmin mas, nderkohe qe spjegimet themelore per kete lloj turizmi jane te kursyera, pra kur nis turizmi masiv?
Strategjia 10 vjecare e zhvillimit te turizmit pregatitur ne vitin 2002 ne menyre te drejtperdrejte mundohet te percjelle mesazhin se ne bregdetin verior shqiptar mund te zhvillohet turizem masiv me 10000 shtreter dhe ne bregdetin jugor mund te zhvillohet ekoturizem me 8000 shtreter nderkohe qe qysh prej publikimit te saj deri tani vetem ne rajonin e Himares dhe Sarandes dhe rrethinat e tyre rreth 4000 shtreter ofruar prej njesive akomoduese turistike (aktualisht nė zonėn e Himarės,(Palasė-Qeparo), janė nė shfrytėzim rreth 2500 dhoma) kuptohet te ndertuara pa vizion, plan apo vendim te marre per natyren qe do ti jepet bregut jugor te Shqiperise si destinacion turistik.
Aktualisht Industria e turizmit varion mjaft gjate gjithe rajonit Brenda dhe rreth Sarandes turizmi (kryesisht te huaj ditore) eshte ai I llojit te trashegimise kultures dhe turizmit te plazhit (kryesisht vendas disaditore), ndersa ne dhe perreth Himares dhe Vlores eshte I llojit eko-tourizem (Parku Kombetar Llogara) dhe plazh. Per te patur nje ide me te qarte te asaj qe po ndodh aktualisht ne rajon, ky material ofron:
· Analize se tendencave historike te zhvillimit te turizmit per te pare shfrytezimin e aseteve turistike; dhe
· Perpunimit te nje strategjie fillestare te zhvillimit te turizmit.
1. Analiza e tendencave historike te zhvillimit te turizmit
Rajoni i Himares u perfshi ne listen e destinacioneve turistike me te preferuar per tregun shqiptar qysh ne fillim te viteve 70, duke hedhur themelet e para te turizmit familjar. Numuri i vizitoreve erdhi duke u rritur deri ne fund te viteve 80, ku fillojne te vihen re tendencat e para per tju pergjigjur kesaj kerkese ne rritje qofte me produkte si akomodim, ushqim, transport e argetim, qofte me sherbim mikprites.
Aktualisht tė ardhurat bruto qė sigurohen nga ky biznes nė total rezultojė ne rreth 4,5 deri 5 milionė Euro nė vit, gjė e cila ėshtė dhe burimi kryesor i jetesės per pjesen me te madhe te popullsise se Himares e cila aktualisht jeton ne kete rajon.
Vizitat pushuese
Rajoni I Bregdetit jugor te Shqiperise ende nuk e ka zhvilluar sektorin e turizmit. Vendet fqinje si Kroacia, Greqia dhe Italia, jane shume me teper te avancuar sa I perket sasise se turisteve nderkombetare qe presin si dhe cilesise se turizmit qe ofrojne. Tregu aktual per Rajonin e Bregdetit Jugor ne teresi dhe ate te Himares ne vecanti bazohet pothuajse ekskluzivisht ne vizitore shqiptare vecanerisht prej Kosoves dhe FYROM, ndersa vihet re qe tregu vendas ka arritur piken e ngopjes dhe mundet fare mire qe se shpejti te provoje nje renie ndersa Shqiptaret gradualisht pasurohen dhe zgjedhin te bejne pushimet e tyre jashte shtetit. Ne te njejten kohe shtrirja aktuale e sezonit eshte pothuajse ekskluzivisht e kufizuar prej muajit Korrik deri ne muajin Gusht.
Nga nje kerkim i kryer prej Bankes Kombetare Tregetare gjate veres se vitit te kaluar rezultoi se, agjentet e udhetimit gjeneruan vetem prej biletave te udhetimit paguar prej shqiptareve qe udhetuan drejt Turqise,1.8 milion EURO. Nderkohe Mali i Zi dhe Kroacia perbejne dy tregje qe po zgjerohen mjaft per vizitoret shqiptare.
Persa i perket vizitave mund te thuhet se, Korfuzi mbetet furnizuesi kryesor i rajonit te Jugut me vizitore te huaj dhe vendas.
Himara si nje nga pikat hyrese per ne rajon (intenerare te rregullta javore mes portit te se ciles dhe atij te Korfuzit jane vendosur qysh ne vitet1998) abzorbon perqindjen me te ulet te vizitoreve te huaj ndaj atyre vendas qe hyjne nepermjet portit te saj, ne krahasim me pikat e tjera hyrese portuale ne rajon dhe zakonisht keta vizitore te huaj jane individuale dhe disaditore. Inteneraret e linjave detare me ishullin e Korfuzit keiterojne ne pjesen me te madhe te kohes vendasit qe punojne dhe jetojne aktualisht ne ishujt dhe pjesen e kontinentit te Greqise.
I njejti skenar perseritet edhe me Vloren, nderkohe qe Saranda eshte pika kryesore e hyrjes se vizitoreve te huaj per ne rajon, fale afersise me Parkun Kombetar te Butrintit si dhe promovimit proaktiv qe i eshte bere kesaj zone te trashegimise boterore. Megjithate afersisht 80% e vizitoreve qe hyjne nepermjet kesaj pike jane ditore (konsumojne vetem 2-3 ore ne qytet), dhe ekziston aktualisht motivim i ulet sikunder edhe infrastruktura dhe superstruktura (hoteleri, etj) e pamjaftueshme per ti mikepritur per me teper se nje dite.
Fig.1 Grafiku i vizitoreve te huaj qe kane hyre nepermjet Portit Detar Sarande.
(Burimi: Porti Detar Sarande, Drejtoria e Turizmit Sarande, Nentor 2005)
Tab 1. Vizitore te mberritur ne Himare 2004 (Det dhe Toke)
Tipi i Vizitoreve Nr i Visitoreve
Shqiptare 35000
Te huaj 3000
TOTAL 38000
Prej vezhgimit te struktures se vizitoreve mund te thuhet qe,
· Rajoni i Bregdetit ne pergjithesi dhe ai i Himares ne vecanti nuk arrin te shfrytezoje plotesisht asetet turistike te tij
· rritja e numurit te vizitoreve te huaj thekson edhe nje here varesine ne ndermjetesit e huaj gje qe indirekt tregon
· mungesen e turoperatoreve potenciale vendas
· Nevojitet te ndertohet marketing dhe promocion proaktiv ne drejtim te tregjeve te huaja.
Parashikimet e bera per vizitoret qe rajoni do te pres jo pak vite me vone flasin per shifra qe kalojne 250,000 ( viti 2020). Megjithese numri I pergjithshem I vizitoreve te huaj pritet te rritet pjesa dominuese e mberritjeve (70%) pritet te jene shqiptare.
Fig.2: Turistet Vendas dhe te huaj ne Zonen e Bregdetit Jugor. Burim: Gunaratnam 2004
Ajo qe vihet se eshte se nuk eshte paraqitur ende menyra se si llogaritet kjo rritje per te qene ne gjendje te percaktojme shperndarjen e vizitoreve sipas zonave te rajonit bregdetar por, me siguri mund te thuhet se kjo do te varet mjaft prej strategjise se turizmit qe do te zgjidhet.
1.2. Analiza e klienteve
1.2.1. Turistet qe qendrojne 7-14 dite
Aktualisht, pothuaj te gjithe pushuesit koha e qendrimit e te cileve varion midis 7-14 nete jane vendas dhe deri ne vitin 2004 per rajonin Himare - Sarande arriti ne 107,000. Kjo klientele interesohej ekskluzivisht ne turizmin e plazhit dhe llogaritja e ketyre te dhenave eshte bere ne baze te kapaciteteve ekzistuese akomoduese ne rajon (kryesisht dhoma dhe apartamente). Klientela ne gjendje me te mire ekonomike akomodohet ne hotele, te cilat megjithese jane shtuar mjaft nuk gjenden ne te gjitha zonat.
1.2.2 Turistet e huaj
Ne baze te parashikimeve vetem numuri I vizitoreve te huaj qe priten te hyjne ne rajonin bregdetar do te kap shifren 110.000, 40% e te cileve pritet te hyjne nepermjet Himares, Vetem 44000 e ketyre vizitoreve pritet te qendrojne 5-14 dite dhe shperndarja e tyre ne rajon paraqitet si vijon :
Tab.2: Turistet e Huaj qe priten te qendrojne. (Burimi: Gunaratnam 2004)
Keto parashikime nuk jane mjaft te larta krahasuar me vendet fqinje. Eshte e qarte qe ne qofte se ky skenar realizohet atehere turizmi do te jete industria me e madhe ne rajon.
1.2.3. Turistet ditore
Aktualisht keta vizitore vijne nga ishulli I Korfuzit dhe blejne nje bilete udhetimi per 34 Euro prej te cilave vetem 14 - 20 Euro shpenzohen ne Shqiperi per faktin qe ende ka nje sasi te kufizuar produktesh qe ofrohen per keta vizitore, dhe mungojne tur-operatoret e mirefillte qe ne fakt bejne biznesin. Si rrjedhim per te gjeneruar me teper te ardhura nga ana e rajonit duhet te permiresohet oferta.
2. Asetet e Turizmit te Bregdetit Jugor te Shqiperise
Me qellim qe te ndertojme nje destinacion te ti turistik nevojiten asetet e meposhteme:
. Imazh terheqes per turistet:
. Oferte sherbimesh akomoduese per te terhequr operatoret:
. Sezon I gjate per te siguruar nje kthim te mire per investitoret;
. Variacion aktiviteteve per ti bere vizitoret te shpenzojne
. Aksesibilitet i mire me cmim te ulet.
2.1. Imazhi i Produktit te rajonit te Himares
Reputacioni I Rajonit Bregdetar te Shqiperise nuk I kalon kufijte e tregut te tij tradicional, ndaj eshte e nevojshme qe ne drejtim te promocionit te behen mjaft perpjekje te cilat do te ndertonin nje imazh te pershtatshem per ta vendosur rajonin ne harten turistike te Mesdheut. Imazhi duhet te jete I dallueshem dhe te konfirmoje idenditet te forte per te siguruar keshtu nje avantazh konkurrues midis tregjeve te konsoliduara sic jane Korfuzi, Mali I Zi, Kroacia etj, pra kjo ndryshe mund te shprehet si duhet te perbeje nje prej shqetesimeve kryesore te vendimmarresve ne lidhje me marketingun.
2.2. Analiza e sherbimeve aktuale akomoduese.
Ekonomia e Turizmit eshte fokusuar kryesisht ne sherbimet akomoduese. Ketu eshte investuar edhe kapitali dhe jane keto sherbime qe gjenerojne te ardhurat dhe vendet kryesore te punes. Vitet 1998-2000 jane ato me kaotiket sa I perket ketyre zhvillimeve pasi se bashku me urbanizimin dhe infrastrukturen e varfer solli edhe humbje te tokes, resurseve natyrore dhe bregdetare. Ky fenomen eshte evident edhe ne Himare. Masat qe u moren prej vitit 2000 per parandalimin e ndertimeve te paligjshme sollen ne fakt ushtrimin e nje presioni te sektorit privat ne vijen dhe resurset bregdetare gje qe u shoqerua me perhapje te zhvillimit me plane pjesore dhe te improvizuara si dhe me dhunim te kritereve mjedisore. Pervec hoteleve te cilat ne pergjithesi permbushin vetem disa kritere te sherbimit nderkombetar, vitet e fundit ka ardhur gjithmone ne rritje numuri I apartamenteve dhe dhomave me qira ne pergjigje te rritjes se kerkeses per kete lloj akomodimi. Keshtu ne vitet 2001-2004 numuri i shtreterve ofruar nga apartamentet eshte rritur me 103% por % e okupimit te tyre ka ardhur duke u ulur per nje sere arsyesh si veshtiresite qe perballon ekonomia ne vend, ngutja ne pergjithesi per te investuar ne strehim, etj.
Ndryshe nga Saranda dhe Vlora, Rajoni I Himares ka bere investime te vogla ne drejtim te akomodimit turistik, te cilat ne total akumulojne rreth 700 shtreter te shperndare kryesisht ne Himare Qytet, dhe Dhermi. Keto njesi kane infrastrukture dhe sherbim te kufizuar.
2.3. Aktivitetet e ofruara
Avantazhet qe rritin shanset per rajonin e Himares te terheq vizitore konsistojne ne natyren mahnitese te pazbuluar, zonat e trashegimise kulturore si dhe afersine me tregjet e konsoliduara apo ne rritje vecanerisht destinacione si ishulli i Korfuzit dhe Rajoni i Epirit (Greqi) te cilat nga ana tjeter me ane te produktit te pasur turistik kontribuojne ne drejtim te konkurrences per rajonin.
Kombinimi me I pershtatshem dhe i suksesshem per rajonin do te jete turizem deti dhe dielli ne vere dhe zbulimimi i terrenit dhe zonave te trashegimise kulturore ne pranvere dhe vjeshte. Ne rajon ka mundesi te zhvillohen 4 lloje aktivitetesh argetuese qe mund te listohen ne:
1 Shetitje ne qytet gjate dites e kombinuar me blerje produktesh lokale, drekim ne restorante me kuzhine vendase karakteristike dhe argetim nate si, disko, etj.
2 Shetitje pergjate rruges piktoreske qe lidh te shtate fshatrat e zones per te vezhguar terrenin si dhe fshatrat e vjeter qe ngrihen pergjate saj. Bregdeti i Himares deri ne Dhermi me panoramen terheqese bregdetare dhe fshatrat karakteristike tradicionale (te cilet gjenden aktualisht ne situate kritike) radhitet krahas pikave me te rendesishme atraktive te rajonit sic jane Zona e Trashegimise Boterore te Butrintit dhe e Gjirokastres, Finiqi, etj. Eshte e domosdoshme qe ky avantazh te ruhet.
3 Vizite ne zona te trashegimise dhe aktivitete kulturore per te cilat ende mungojne qendrat e mjaftueshme te vizitoreve, guidat dhe qendrat interpretuese. Bekgraundi dhe asetet kulturore te Himares perbejne nje prej elementeve terheqes per vizitoret. Trashegimia kulturore e rajonit eshte mjaft e rendesishme per vlerat qe lidhen me idenditetin dhe rrenjet e tij. Qyteti i Himares eshte i pasur me asete trashegimore lehtesisht te aksesueshme. Qyteti i Himares eshte I pozicionuar ne rrugen nacionale Vlora - Saranda dhe perfshin 7 fshatra prej bregut te Palases deri ne Qeparo, i pasur ne gjurme dhe gjetje historike, dy keshtjella te rendesishme, kisha dhe nje bregdet mahnites. Turizmi I bazuar ne trashegimine kulturore dhe natyrore nga natyra e tij mund te jete me shpejt I perhapshem se format e tjera te turizmit megjithese numurat e vizitoreve mund te jene te kufizuar. Kjo kerkon nje projektim te trashegimise klasike si komponent integral te strategjise marketing qe do te perdoret pa humbur ne labirinte bisedash akademike por vetem duke qene me pragmatiste.
4 Aktivitete zbavitese dhe sportive si parqe, fusha golfi, lojra rere dhe uji, lundrim etj, te cilat lene ende per te deshiruar.
2.5. Aksesibiliteti
Aksesi kryesor me tragete realizohet nepermjet dy porteve ne veri dhe jug te Rajonit, respektivisht nga Italia nepermjet Vlores dhe nga Greqia nepermjet Sarandes. Ne terminalin e ketij te fundit ankorohen gjate dimrit 3-4 anije pasagjeresh dhe gjate veres deri 10 anije mallrash dhe pasagjeresh. Megjithate infrastruktura rrugore eshte ne kushte mjaft te keqija. Rruga piktoreske mbetet vetem nje product turistik sesa rruge aksesi.
3. Tendencat ne Kerkesen per Turizem.
3.1. Konteksti i tregjeve Mesdhetare:
Europa do te jete per nje kohe te gjate rajoni kryesor I turizmit ne bote me aktualisht 55% te fluksit boteror te turizmit dhe sipas Organizates Boterore te Turizmit edhe ne vitin 2020 Europa do te radhitet e para ne listen e destinacioneve turistike te botes me rreth 717 milion turiste. Rajoni I Mesdheut ne kete kontekst perfaqeson 1/3 e mberritjeve te turisteve nderkombetar ne mbareboten. Shperndarja e rritjes se ketyre mberritjeve parashikon qe perfitues I tyre te jete Europa e Mesdheut Lindor. Nder to 133 000 pritet te jete numuri I mberritjeve per Shqiperine.
3.2. Turizmi i diellit dhe detit. Fundi i nje modeli apo modeli me te cilin do te operohet?
Tregjet e turizmit jane dhe do te udhehiqen prej turizmit te detit por zonat tradicionale te Mesdheut duket te jene dorezuar para ketij produkti I cili shume here konsiderohet I konsumuar dhe I tejperdorur prej clienteles europiane. Turistet ne fakt kerkojne destinacione me autentike dhe me plazhe me pak te ndotura. Kjo paraqet nje shans per Bregdetin Jonian. Por cfare modeli akomodimi do te ndiqet krahas turizmit te plazhit dhe reres: Ai gjitheperfshires ku te gjitha shrbimet I paguhen paraprakisht tur-operatoreve te medhenj apo Produkti miks I cili nderthur nje tur apo interesa te vecanta me turizmin e detit? Ky I dyti mbete gjithmone terheqes per klientelen me te ardhura mesatare dhe te larta..
3.3. Eko-turizmi, Turizem i bazuar ne natyre dhe ne turizmin e qendrueshem: Mit apo e vertete?
Termat Eko-turizem, Turizem i bazuar ne natyre dhe turizmi i qendrueshem jane mjaft ne mode, por jo gjithmone perdoren ne sensin e duhur.
Turizmi I qendrueshem perkufizohet nga OBT si
cdo lloj zhvillimi, planifikimi apo aktiviteti turistik, I cili respekton dhe mbron resurset natyrore, kulturore dhe sociale ne afat te gjate dhe qe kontribuon ne menyre positive dhe te barabarte ne zhvillimin ekonomik dhe ne mireqenien e individeve qe jetojen, punojne ose qendrojne ne keto vende.. Pra nuk kemi te bejme me nje forme turizmi por me nje shqetesim te pergjithshem I cili duhet te aplikohet ne te gjitha format e zhvillimit te turizmit.
Turizmi I bazuar ne natyre perkufizohet si
forme e turizmit ne te cilen qellimi kryesor eshte vezhgimi dhe te shijuarit e natyres. Ne esence, ne pjesen me te madhe te vendeve keto produkte jane parqet kombetare.
Eco-tourizmi eshte
nje forme e pergjegjeshme e e udhetimit ne ambjente natyrore e cila kontribuon ne drejtim te mbrojtjes se mjedisit dhe mireqenies se populates vendase. Eko-turizmi perfshin ne fakt te gjitha llojet e turizmit te natyres.
Ky treg po njeh nje rritje mjaft te shpejte vecanerisht ne vende ku trashegimia natyrore eshte aseti kryesor . Gjate 10 viteve te ardhshme OBT parashikon nje rritje prej 20% te ketij tregu.
3.4. Turizmi kulturor: Komponent I turizmit te detit dhe diellit?
Kjo forme turizmi perbehet prej te gjitha aktiviteteve dhe eksperiencave kulturore pra jo vetem monumente, zona te trashegimise apo sherbime so muze, por gjithashtu edhe nje shije nga stili I jetes se popullsise lokale dhe te gjithe komponentet e idenditetit te nje destinacioni si artizanatin, gastronomine, folklorin dhe evenimentet kulturore etc. Kjo forme turizmi eshte veshtire te vleresohet pasi zbulimi I kultures se nje vendi ben pjese ne komponentet e nje udhetimi, megjithate OBT deklaron se shifrat e mberritjeve qe motivohen nga turizmi kulturor variojne nga 60-70 milion.
SHume vende qe fillimisht orientuan zhvillimin drejt turizmit te detit dhe diellit pak vite me pas e pasuruan destinacionin me produkte kulturore.
Bregdeti Jugor eshte I pasur ne trashegimi interesante kulturore dhe kulturore dhe kjo I rrit avantazhet per te terhequr vizitorepor sikunder u theksua me siper afersia me tregjet rajonale e rrit konkurencen.
3.5. Cfare e ben nje destinacion turistik te qendrueshem?
Faktoret Kyc te suksesit dhe qendrueshmerise te nje destinacioni jane:
1. Nje linje e pasur produktesh. Tunizia eshte nje destinacion i cili destinohet te mbaroje se shpejti ne qofte se nuk diversifikon produkti. Kjo lejon clientele te nje game te gjere dhe eviton riskun e tregjeve monotone.
2. Turizmi nuk eshte vetem sector sherbimi por edhe intensive ne drejtim te kapitalit pasi ka te beje me pasuri te palujtshmegje qe kerkon investim te rendesishem perfitimi i te cilit shihet ne periudh eafatgjate
3. Turizmi udhehiqet prej operatoreve nderkombetare. Ata e bejne dhe e cbejne nje destinacion.
4. Turizmi eshte nje ekonomi mikes. Sektori public eshte mjaft i perfshire ne zhvillim nepermjet vendosjes se rregullave, mendon per cilesine e ambientit dhe i jep impuls zhvillimeve duke i vene ne dispozicion vendin dhe duke krijuar nje ambient pozitiv per investime.
4. Kerkese Potenciale per turizem bregdetar: Cili mund te jete modeli i zhvillimit per Bregdetin e Jugut?
Ēdo lloj vendimi qe do te merret per orientimin e zhvillimit ne rajonin e Himares duhet te marre parasysh kater parametra kryesore:
- Tregjet dhe tipet e konsumatoreve qe do te synohen dhe si dhe konsekuencat ne lidhje me nevojat qe do te kene. Keshtu rajoni i Himares me kusht primar permiresimin e situates se infrastruktures rrugore dhe te transportit ajror ne nje te ardhme do te jete ne gjendje te synoj tregje te rendesishem sic mund te jene:
Klasa e mesme e popullates shqiptare te Kosoves dhe FYROM qe kerkojne te bejne pushime te gjata verore sikunder dhe tregjet e europes qendrore dhe lindore dhe veriore.
- Minimumi I Kapacitetit te nevojshem per tu vendosur ne harten e destinacioneve nderkombetare;
- Pranueshmeria sociale dhe mjedisore; dhe
- Mjetet qe duhen per te garantuar zhvillimin, pra me pak fjale venja ne dispozicion e resurseve per turizmin, motivimi publik
Duke ndalur ketu duhet theksuar se mjetet per te zbatuar cfaredolloj modeli qe do te ndiqet kerkojne patjeter nje rol me aktiv te institucioneve ne menyre qe te minimizohet efekti negativ I konsumimit te resurseve nga zhvillimet kaotike dhe te garantohet mbrojtja e rajonit. Roli i istitucioneve publike dhe i shtetit, nga ana tjeter duhet te perqendrohet edhe ne hartimin e planeve konkrete per zhvillimin e rajonit tė cilat te jene te qėndrueshme nė perspektivė duke synuar zhvillimin dhe fuqizimin e privatit brėnda kornizave ligjore e kushtetuese, dhe jo cungimin e prones dhe inisiativės.
4.2. Tipet e planifikimit te turizmit.
Ekzistojne nje sere modelesh te planifikimit te perdorimit te tokes prej nga mund te zgjidhet me I pershtatshmi per rajonin e Himares. Keto variojne nga modeli I ngritjes se qyteteve te reja me rezidenca te perhereshme dhe sezonale, rezortet, vilat rezidenciale, deri ne modelin e eko-turizmit.
Eshte e rendesishme te theksohet se cdo faze e rendesishme e procesit te planifikimit dhe vecanerisht i zgjedhjes se modelit te zhvillimit qe do te ndiqet duhet te shoqerohet patjeter me proces transparence me komunitetin. Keshtu per cdo projekt zhvillimi nė Dhraleo,Jal, apo diku tjetėr eshte e domosdoshme qe pronaret dhe banoret jo vetem te informohen por edhe te japin mendimet e tyre dhe te kerkojne permbushjen e kerkesave te komunitetit..
4.3 Rekomandime
Nga pikepamja e krijimit te nje destinacioni te rendesishem turistik eshte e rendesishme te theksohet se do te ishte mire qe zhvillimi te perqendrohet ne pikat hyrese te rajonit.
Cdo strategji qe do te ndiqet duhet te peputhet me deshirat dhe kerkesen e tregut te turizmit dhe padyshim kjo strategji duhet te fute ne loje tur-operatore dhe investitore te rendesishem nderkombetare.
Pervec llojit te perqendruar te turizmit, I cili synon qe te minimizoje impaktet negative te zhvillimit, tipet e tjera komplementare te turizmit mund te zhvillohen pergjate gjithe zones. Kjo pritet te garantoje nje shperndarje me te drejte te perfitimeve nga zhvillimi nete ardhmen, te rris shpresat e popullsise dhe avantazhet natyrore.
Masterplani I zhvillimit te zones duhet te jete prioritet pasi zhvillimi i pakontrolluar po konsumon me rritem te shpejte resurset e rajonit.
Eko-tourizmi patjeter mbetet rryma me kualitative e turizmit dhe mbeshtetes per llojet me tradicionale te turizmit. Ne vecanti imponimi rregullave te ndertimit dhe kodeve arkitektonike mbetet nje proces kritik dhe mjaft i veshtire per tu vene ne praktike.
Cdo lloj plani zhvillues eshte e rendesishme te mos mbetet ne kuadrine keshillave moralizuese dhe zgjedhjeve te karakterit kategorik. Plani duhet te vleresoj opsionet zhvilluese qe krijojne te ardhura, respektojne resurset dhe mjedisin dhe minimizojne impaktet negative.
Nje prej aspekteve kyē, te cilave duhet ti kushtohet vemendje e vecante dhe te ndermerren veprime vendim-marrese qendron Siguria e pronesise mbi token. Ky eshte shqetesimi I pare dhe kryesor i cili lidhet drejteperdrejte me zhvillimin e turizmit.
Pronesia e tokes pergjate vijes bregdetare qendron ende nje ceshtje e pazgjidhur dhe deri tani ka dhene prova qe mbetet nje nga pengesat kritike per zhvillim. Ceshtjet e pazgjidhura te kthimit dhe kompensimit jane vecanerisht problematike sa i perket vijes bregdetare Vlore - Sarande, dhe kane cuar ne nderprere perfundimin e procesit te Regjistrimit te Pare te Pasurive te Palujtshme.
Kthim/Kompensimi eshte nje ceshtje e nje rendesie te vecante sa I perkete sektorit te zhvillimit te turizmit dhe do te kete gjithmone impakt ne cdo projekt qe mund te ndermerret per zhvillimin e zones perfshire ketu edhe ate me te fundit qe po zhvillohet nga Banka Boterore per Pastrimin dhe Menaxhimin e Integruar te Bregdetit Jugor.
Vecanerisht politikat e Qeverise per te evituar kthimin e pyjeve dhe kullotave ka cuar ne rezistence te popullsise vendase.
Natyra e konflikteve mbi pronesine e tokes ne rajonin bregdetar eshte unike per cdo fshat gje qe nuk lejon pergjithesime. Megjithate duket se, pjesa me e madhe e fshatrave kane arritur konsensusin se Ligji 7501 eshte i papranueshem. Prezenca e familjeve te reja te cilat jane transferuar ne zone gjate regjimit te kaluar per te punuar ne kooperativa e ka komplikuar dinamiken e problematikes ne disa fshatra. Fshatrat jane te bashkuar rreth bindjes se kthim i plote i prones eshte e vetmja zgjidhje qe nuk ngre kompromisa vecanerisht me Familjet e reja. Nuk jane te pakta rastet e abuzimit me shperndarjene tokes dhe proesin e privatizimit. Abuzimet e identifikuara jane te dy formave, ose deshtim ne kthimin e pyjeve dhe kullotave duke ju nderruar emertimin ne toke bujqesore e duke mos proceduar me kthimin e pronave; dhe Vendimet e Gjyqit te formes Vertetim i Faktit te cilat konfliktojne te dhenat historike te pronesise. Sipas Kodit civil te vitit 1994, ky vertetim nuk mund te perdoret si prove per pronesi apo qellime rregjistrimi te prones por vetem per qellime dhurimi dhe transaksione shitjeje gje qe konplikoi me tej situaten.
Ne vitin 2005, fshati Palase vuri ne jete nje iniciative lokale duke ngritur nje Komision Toke i cili leshon dokumentacion pronesie bazuar ne Regjistrim Paresor te trasheguar nga paraardhesit, piketimin, hedhjen ne harte dhe rregjistrimin e rregullt te pasurise se palujteshme dhe krijon keshtu bazen e Sistemit te Regjistrimit te Pasurise se palujteshme. Pjesa me e madhe e fshatrave kane dokumentacion te viteve 1957-1959 qe tregon pronesine e trasheguar qe cdo familje e dhuroi ne koperativa. Ne baze te ketij dokumentacioni, Palasa po leshon Tapite e reja.
Eshte e qarte qe ceshtjet e kompensimit dhe kthimit duhet te zgjidhen sa me pare. Qeverisja lokale dhe popullsia duhet te jene me aktive ne drejtim te planeve zhvilluese perndryshe cdo iniciative zhvilluese do te perballet me opozite.
Ēeshtje jo me pak te rendesishme mbeten aksesibiliteti, oportunitetet dhe teknika financiare, politika te qarta te produktit, politika miqesore taksimi, rritja e nbivelit te trajnimit profesional etj.
5. Konkluzione te Zhvillimit te Turizmit
Rajoni i Himares ende nuk e ka zhvilluar Sektorin e turizmit. Vendet fqinje si Kroacia, Greqia dhe Italia, jane shume me teper te avancuar sa i perket sasise se turisteve nderkombetare qe presin si dhe cilesise se turizmit qe ofrojne. Tregu aktual per Rajonin e Bregdetit Jugor ne teresi dhe ate te Himares ne vecanti bazohet pothuajse ekskluzivisht ne vizitore shqiptare dhe ky treg ka arritur piken e ngopjes dhe mundet fare mire qe se shpejti te provoje nje renie. Ka ardhur momenti qe Himara te vleresoje mundesite per te terhequr vizitore te huaj pra me pak fjale te ndertoje nje destinacion te ri turistik per tregun nderkombetar.
Menyra se si do te realizohet ky qelim mjaft ambicioz per Himaren dhe gjithe rajonin e Bregdetit kerkon ndertimin e nje imazhi te pershtatshem turistik; oferte te mjaftueshme akomoduese dhe cilesi ne akomodim per tI keiteruar nje game te gjere vizitoresh per te arritur masen kritike: Sezon te zgjatur; variacion aktivitetesh per tI mbajtur vizitoret ne rajon dhe per te gjeneruar kerkese blerese si dhe aksesibilitet te mire me cmim te ulet.
Turizmi duhet te perqendrohet ne pikat hyreseduke synuar qe te minimizoje impaktet negative te zhvillimit. Tipet e tjera komplementare te turizmit mund te zhvillohen pergjate gjithe zones. Kjo pritet te garantoje nje shperndarje me te drejte te perfitimeve nga zhvillimi nete ardhmen, te rris shpresat e popullsise dhe avantazhet natyrore.
Masterplani i zhvillimit te zones duhet te jete prioritet pasi zhvillimi i pakontrolluar po konsumon me rritem te shpejte resurset e rajonit.
Eko-tourizmi patjeter mbetet rryma me kualitative e turizmit dhe mbeshtetes per llojet me tradicionale te turizmit. Ne vecanti imponimi rregullave te ndertimit dhe kodeve arkitektonike mbetet nje proces kritik dhe mjaft i veshtire per tu vene ne praktike.
Cdo lloj plani zhvillues eshte e rendesishme te mos mbetet ne kuadrine keshillave moralizuese dhe zgjedhjeve te karakterit kategorik. Plani duhet te vleresoj opsionet zhvilluese qe krijojne te ardhura, respektojne resurset dhe mjedisin dhe minimizojne impaktet negative. Kujdes duhet te behet ketu ne shperndarjen e zhvillimit ne rajon.
Aspektet kryesore te cilave duhet tju kushtohet vemendje e vecante dhe per te cilat duhen te ndermerren veprime vendimtare mbeten:
· Siguria e Pronesise se tokes.
· Aksesibilitet i lehte.
· Mundesi konkurruese financiare
· Politika te qarta produkti
· Politika te buta ligjore dhe taksash
· Permiresimi I trainimit profesional etj
AGROBIZNESI NE HIMARE DHE BREGDET - GJENDJA,DHE SUGJERIME PĖR TĖ ARDHMEN
Ph.D. MSc Artan GJIKA, dr. Dhimiter PANAJOTI,
Ass. Prof. Thanas RUCI, Ass. Prof. Kristaq JORGJI
Ndėrsa autorėt e kėtij shkrimi do tė pėrqėndrohen nė zhvillimin e agrobiznesit nė Himarė dhe mė gjerė nė Bregdetin Jonian, nė mėndje kemi patur edhe lidhjen e kėtij referimi me detyrėn kryesore e kėsaj konference tė pare Pan-Himariote. Siē ėshtė rėnė dakord me organizuesit e konferencės, qėllimi i kėsaj konference ėshtė gjetja dhe mė pas rėnja dakord pėr ato qė mund tė jenė tendencat e zhvillimit pėr rajonin tonė, le tė themi pas 20 apo 25 vjetėsh. Ndaj pyetja bazė qė do tė mundohemi tu pėrgjigjemi secili nė fushat tona do tė qe diēka si: Si do tė jetė Himara dhe bregdeti pas 20 vjetesh ?? A jemi tė pėrgatitur pėr kėto ndryshime qė shpresojmė tė jenė positive?? Dhe mė pas ēfarė duhet tė bėjmė nė nivel personal, komuniteti, teknik dhe profesional qė tė jemi nė njė hap me zhvillimet qė na presin?
Retrospektive mbi 20 vjet me parė dhe vėshtrim nė tė ardhmen
Ndoshta njė mėnyrė e mirė pėr tė kuptuar atė qė duhet tė parashikojmė, do tė
qe e nevojshme tė hidhnim njė vėshtrim mbi disa fakte qė besoj se i mbajmė mėnd tė tėrė, pasi kanė ndodhur mė 1985, qė po i rendisim mė poshtė:
Ēoheshim ne ora 05.00 per te blere qumeshtin
Ne qytet merrje vetem 40 veze, 4 kile mish dhe 0.8 kg gjalpe ne jave
Vetem 3% e Shqiptareve kishin telefon
Pesha trupore 30% me e ulet
Bėnim 15 dite zbor ēdo vit
Rruga Tirane-Himare bėhej per 8-orė
Pėr tė shkuar nė Himarė kishe te programuar vetem kondraposten dhe gazin e gazetes
Mund te rrije 12 dite ne Kampin e Dhermiut me 120 leke tė reja, afersisht 17 dollare amerikanė me kursin 1:7.
Njė rroge mesatare qe e nivelit 700 lek (afėrsisht US$100 dollarė), ndėrsa nė kooperativėn e Dhėrmiut, dita e punės qe e nivelit 13 lekė apo me pak se US$2.
Internet - ????? Nuk besoj se kishte kuptim edhe nė vende tė tjera
Fax
. ??????? Besoj se mund tė themi tė njėtėn gjė edhe pėr kėtė
Turizem jashte shtetit ?????? Utopi dhe ndoshta edhe ndėshkim!!!!
E duke vendosur si pikė referimi vitin 2005, kur po zhvillohet kjo Konferencė Pan-Himariote, atėherė detyra jonė bėhet mė konkrete: Si do tė jetė e mundur tė orientojmė zhvillimin e ekonomisė Himariote dhe tė Bregut, qė tė jetė nė gjėndje pėr tė pėrballuar sfidat e viteve 2025!!!!
Dhe kjo sfide, nė thelb intelektuale, eshte tepėr e vėshtirė- edhe pasi parashikimi i sė ardhmes ėshtė i vėshtirė, nė mos i pamundur- nėse nuk jemi orakuj tė Delfit. Dhe kjo ndėrmarrje nuk do tė qe mė e lehtė se sa nė vitin 1985 tė parashikoje vitin 2005!!
Nga pikėpamja praktike, parashikimi i sė ardhmes mund tė bėhet pėrmes disa kėndvėshtrimeve tė ndryshme. Njė prej tyre ėshtė ta shohėsh zhvillimin si pesimist dhe tjetra do tė qe ta shohėsh si optimist.
Njė nga miqtė tonė, nėse na lejohet ta quajmė mik, pėr shkak tė moshės dhe njohurive tė tij, z. Ahmet Osja, dhe njėkohėsisht mik i madh i Himariotėve, jep njė analogji qė ne do ta pėrdornim me kujdesin e duhur edhe pėr Himarėn. Ai thotė se Shqipėria nė syrin e njė pesimisti ka tre karakteristika negative qė filllojnė tė treja me V ėshtė vėnd i Vogėl, ėshtė i Vėshtirė dhe ėshtė i Varfėr. Por nė syrin e njė optimisti ka edhe tre karakteristika pozitive qė edhe ato nisin ne V- prodhon Verė, dhe Vaj ulliri dhe ėshtė njė vėnd qė ka privilegjin e Valėve. Dy nga kėto V-ė lidhen direkt me bujqėsinė.
E ku mund tė gjesh mė optimizėm nisur nga kėtu tre atribute, pėrveē se nė Himarė!!!!!.
Ushqimi dhe dieta Mesdhetare.
Dhe optimizmi do tė jetė qėndrimi qė do tė kemi si udhėheqės nė kėtė referim. Edhe sepse kemi besimin se shpesh ne harrojmė se kemi disa gjėra qė shtetet apo kombet e tjera, nė rastin mė tė mirė, nuk i kanė apo edhe i lakmojnė qė ti kenė sado e ēuditshme mund tė na duket nė pamje tė parė. Le tė marrim njė shėmbull kuptimplotė atė tė dietės mesdhetare.
Nė kohėn tonė, termi dietė ka edhe njė kuptim pexhorativ atė tė kufizimit tė ushqimit. Por nė vitin 1956, Senati i SHBA, porositi njė studim pėr mėnyrėn e tė ushqyerit nė vende tė ndryshme tė botės, duke parė tendencat e mbipeshės dhe tė ushqimit, qė kishin filluar tė bėheshin zotėruese nė SHBA. Ky studim njihet nė literaturėn e shkencės sė tė ushqyerit si studimi i Profesor Keyes, apo studimi i shtatė vėndeve (ang. Seven Countries Study). Nė studim u shqyrtuan dieta e pėrdorur nga popujt e shtatė vendeve,me karakteristika tė ndryshme Finlanda, Japonia, Greqia, Italia, Hollanda, SHBA dhe ish Jugosllavia., me njė total prej 12,000 rastesh tė analizuar.
Konkluzioni i nxjerrė qe tepėr interesant pėr vėndet mesdhetare, pasi pėr herė tė parė u provua shkencėrisht se ato vende qė ushqehen kryesisht me brumėra, peshk, perime fruta, e pėrdorin pothuaj tėrėsisht VAJ ULLIRI - kanė pėrqindjen mė tė ulėt te vdekjeve nga ishemia kardiopatike. Ndaj qė atėherė, dieta mesdhetare ėshtė ajo qė rekomandohet pėr tė parandaluar tė ashtuquajturat sėmundje tė mirėqėnjes - trombozė, artereosklerozė, infarkte, diabet, tension i lartė, sėmundje te tretjes dhe majmėria (obesiteti). Teknikisht kjo dietė ėshtė 60 % karbohidrate ( drithra, makarona, bukė); 30% Yndyrna ( VAJ ULLIRI, gjalpė ) dhe 10 % Proteina ( mish, peshk, leguminoze) (shih paraqitjen grafike qė pėrdoret nga Ministria e Bujqėsisė e SHBA-sė apo USDA).
Fig. 1 PIRAMIDA E USHQIMIT sipas USDA ( (UNITED STATES DEPARTMENT OF AGRICULTURE)
Por ndoshta pėrshkrimi i mėposhtėm do tė jetė mė i lehtė pėr tu kuptuar, pasi ėshtė nė fakt njė analizė e bėrė nga njė i huaj pėr dikė qė ju besoj se e njihni.
Besoj se arrini tė njihni faktin se personi i pėrshkruar mė sipėr mund te jete secili nga bashkėfshatarėt tanė qė sipas shkencėtarėve ėshtė njeriu qė ka riskun mė tė ulėt pėr sėmundjet e zemrės, vdekshmėrinė mė tė ulėt dhe jetėgjatesinė mė tė madhe nė Botėn Perėndimore. Natyrisht qė kjo ėshtė njė bekim i dhėnė nga njė kombinim i pafund faktorėsh, por nė thelb ėshtė ajo qė shumė e kėrkojnė, ndėrsa ne shpesh nuk e dimė se e kemi.
Avantazhi krahasues i Himares dhe bregdetit.
Termi avantazh krahues (ang. comperative advantages) ėshtė term relativisht i rinj nė literaturėn ekonomike botėrore. Nė thelb, me anė tė tij synohet tė klasifikohen vende apo edhe degė tė ekonomisė, qė mund tė jenė efektivisht ekonomike ne krahasim me vende apo dege tė ekonomisė. Ndaj edhe pyetja qė i kemi bėrė vetes ėshtė se kush ėshtė avantazhi i krahasur i Himarės apo i Bregdetit??
Ne besojmė se pa u futur nė analiza tė stėrholluara ekonomike, qė do tė qenė tė
domosdoshme pėr tė konkluduar realisht dhe shkencėrisht, se Himara dhe Bregdeti kanė njė
avantazh krahasues nė krahasim me rajonet e tjera tė Shqipėrisė atė qė vjen nga kombinimi i industrisė sė turizmit me atė tė vajit tė ullirit.
Kombinimi ėshtė njė term kyē pėr tė kuptuar se asnjė prej kėtyre dy industrive nuk do tė qe nė gjėndje pėr tė sjellė zhvillim dhe begati. Nė fakt, ka plot vende qė mund ti kenė kėto njėrėn prej tyre, madje edhe qė i kanė tė dyja, ndonėse jo nė cilėsi dhe sasinė qė i kanė Himara dhe bregdeti. Por, ulliri dhe vaji i ullirit nė veēanti pėr Himarėn dhe Bregdetin nuk ėshtė zbulim i shekullit 21, ndryshe nga turizmi. Ndaj kombinimi i tė dyve ėshtė kyē.
Nė kėtė bashkėveprim ėshtė i rėndėsishėm nė kėtė bashkėveprim komplementariteti kohor nė kuptimin qė ndėrsa turizmi kėrkon preokupimin maksimal nė verė, ai i ullirit kėrkon preokupimin kryesor nė dimėr. Ky ėshtė njė tipar thelbėsor qė do tė sjellė pėrdorimin efikas ekonomik tė forcave tė punės dhe zėnjen e tyre me punė gjatė tėrė vitit.
Vėndi i Ulliri dhe i Vajit tė Ullirit nė agrobiznesin e Himarės
Diagrama 1. Numri i drufrutorėve dhe i ullirit nė Himarė (Burimi INSTAT 1998)
Ndoshta do te jetė mė mirė tė nisim me numra. Pasi kėshtu do tė mund tė shpjegojmė dhe pėrse ulliri dhe produktet e tij janė tė rėndėsishme pėr zonėn. Nė grafikun e dhėnė mė lart jepen edhe tė dhėnat lidhur me kulturat kryesore dru-frutore nė zonėn e Himarės.
Ndėrsa nė diagramėn 2 jepen nė formė mė vizuale, mbizotėrimi i ullirit nė ekonominė bujqėsore tė zonės.
Diagrama 3. Shpėrndarja e drufrutorėve nė Himarė
Thamė mė lart se ulliri ka njė histori tė gjatė nė Himarė dhe Bregdet, shumė mė tė gjatė se turizmi. Studjuesi Spiro Shkurti nė njė artikull nė Etnografia Shqiptare, tė vitit 1974 ve nė dukje se shtimi masiv i ullirit nė bregdet u bė pas investimit tė bėrė nga Venecianėt, tė cilėt i paguanin kryepleqve njė dukatė ari (monedhė veneciane) pėr mbjellje fidani ulliridhe dy dukatė nė rastin e zėnjes sė tij me kushtin qė vaji tė tregėtohej nga venecianėt.
Bregdeti dhe Himara si pjesė e saj, ka pasur dhe ka njė raport tė veēantė me ullirin. Nėse Shqipėria ka 3,3 milion ullinj dhe 3.4 milion banore duke pasur njė raport ulli/frymė 1:1; rrethi i Vlorės meqe ka 496.000 ullinj dhe 212,196 banore e ka kėtė raport 2.2:1; Himara me 102.701 rrenje ulliri e 11,300 banore e ka raportin ullinj/frymė 9.1, pra 9 herė mė tė madh se sa mesatarja e Republikės. Po ashtu, nė Himarė nga 1253 njesi ekonomike, 1247 ekonomi kane ullinj (apo 99.5% ekonomive kanė ullinj nė zotėrim dhe shfrytėzim). Ndėrkaq qė rendimenti i ullirit ne rang republike ka qene 8.3 kg, ne Vlore 12.1kg ndėrsa nė Himare rreth 15 kg/rrėnjė.
Ndėrsa vitet e pas-luftės sė dytė botėrore, karakterizohen nga shtimi i numrit i numrit tė bimėve tė ullirit si dhe nė pėrgjithėsi shtimi i kujdesit pėr to, vitet pas 90 kanė tendenca tė tjera - tė cilat mund ti rendisim mė poshtė:
o Nė vitin 1990 Shqipėria kishte 5.3 milion rrėnjė ullinj, apo 42,000 hektarė. Nė vitin 2000 Shqipėria kishte vetėm 3.3 milion rrenje ullinj, pra nje reduktim rreth 38%.
o Fatmiresisht, nė Himarė efektet jane tė neglizhueshme, persa i perket numrit te pemeve; Por jo te neglizhueshme, persa i perket perkujdesjeve.
o Fatmiresisht kemi shtim te linjave moderne te perpunimit te Ullirit sidomos ato Pieralisi dhe Alfa-Laval (7 ne Himare); Por kemi pakėsim te prodhimit te vajit ullirit dhe shtim te periodicitet te prodhimit nga bima
Mbase njė vlerėsim mė tė saktė tė vlerės sė ullirit pėr ekonominė e krahinės mund tė
japin disa llogaritje tė pėrafėrta. Nė se llogarisim se kemi 120.000 bimėsh me njė rendiment prej 40 kg/rrėnjė, atėhere, prodhimi i pritur pėr Himarėn do tė jetė rreth 48,000 kuintal apo 4,800 MT (ton metrik). Duke marrė njė rendiment vaji rreth 22%, atėhere prodhimi i vajit (nėse gjithė sasia do tė shkonte pėr vaj) do tė mund tė prodhohej rreth 1,100 ton vaj ulliri. Mund tė ēojmė llogaritjen nė vlerė monetare duke parashikuar njė ēmim rreth 350 lek/litėr, e cila bėn qė vlera e gjeneruar pėr vajin e ullirit tė shkojė rreth 4,milion dollarė apo rreth US$ 400/frymė apo US$ 1600 pėr famije katėr personash, njė vlerė e rėndėsishme pėr tu marrė parasysh.
Pse kėmbėngulim tek Vaji i ullirit? Ka disa arsye pėr kėtė kėmbėngulje, pasi tė pėrjashtojmė faktet qė lidhen me tė ushqyerit. Kėtomund tė jenė p.sh. rritje nė nivel botėror e kėrkesės pėr kėtė mall nė nivel boteror (kerkesa eshte ne rritje). Kėshtu nė SHBA ka rreth 20 vjet qė konsumi i vajit tė ullirit ka njė rritje prej rreth 20% /vit. Spanja, Kili si dhe Argjentina kanė ndėrmarrė 20 vjetėt e fundit programe ambicioze pėr rritjen e vlerės sė marrė nga kultura e ullirit duke nisur nga mbjelljet e reja e duke mbaruar tek subvencionet, tė cilat nė KE arrijnė deri nė 0.7 /litėr. Shihni dy tekst-bokset pėr disa shifra lidhur me tregun botėror si dhe konsumin/frymė tė vajit tė ullirit. Ėshtė pėr tė tėrhequr vėmėndja tek shifra e ulėt e konsumit tė vajt tė ullirit nga shqiptarėt, e cila ėshtė tepėr mė e ulėt se vendet e tjera mesdhetare. Njė treg, i cili duhet zgjeruar dhe pėr kapjen e tė cilit duhet punuar.
Grafiku 3. Konsumi vjetor (l/frymė) /fryme i disa vendeve kryesore te botes i Vajit Ullirit
sipas IOCC 2002
Cilėsia e Vajit tė ullirit
Ka njė shprehje italiane e cila thotė se Tutte le strade ti portono a Roma , ecila nė shqip mund tė pėrkthehet si Tė tėrė rrugėt tė ēojnė nė Romė. Pėr analogji, edhe tek vaji i ullirit, tė gjitha rrugėt pėr tė rritur vlerėn e tij tė ēojnė tek
CILESIA.
Po ēdo tė thotė rritje e cilėsisė?
Ka disa kritere tė vlerėsimit tė cilėsisė sė Vajit tė Ullirit, tė cilėt do tė mund ti klasifikojmė nė:
o Vlerėsimi organoleptik (ngjyra, viskoziteti, shija etj.)
o Vlerėsimi kimik (aciditeti, numri i peroksidit, acidet yndyrore tė ngopura etj.)
o Vlerėsimi pėr treg dhe shija e konsumatorit
Kėshtu, ndėrsa ne vlerėsojmė mė shumė vajin e gjelbėrt dhe viskoz, amerikanėt parapėlqejnė vajin e verdhe dhe pak viskoz, ndėrsa meksikanėt parapėlqejnė vajin e gjelbėrt por edhe pikant.
Nga kėto kritere qė vlerėsojnė vajin e ullirit, ata mė objektivė janė ata kimikė, tė cilėt janė tė pėrfshirė edhe nė kriterėt e vlerėsimit shqiptar si dhe ata europianė.
Vlėresimi kimik ka si bazė klasifikimin e vajit sipas aciditetit, i cili ėshtė edhe ai mė i rėndėsishmi. Spas kėtij klasifikimi, vaji mė cilėsor ėshtė ai Ekstra i Virgjėr i cili e ka aciditetin nga 0.1 - 0.8%; ai i virgjėr i paster mė pak se 1.0- 1.5 %; ai i virgjėr gjysėm i pastėr ku aciditeti arrin deri nė 3.3% dhe cilėsia e fundit ėshtė vaj lampante (apo vetėm pėr llampė, pėr djegje), cili nuk ėshtė i konsumueshėm pa u pėrpunuar dhe qė ka njė aciditet mė tė lartė se 3.3%.
Natyrsisht qė cilėsia e lartė, pėrfaqėsuar pėrmes vajit ekstra tė virgjėr, paraqet edhe ēmimin mė tė lartė. Por nuk ėshtė e lehtė qė tė arrihet marrja e kėsaj cilėsie. Nė Itali raporti i vajit tė ekstra tė virgjėr me vajin tjetėr ėshtė diēka rreth 25%, ndėrkaq qė nė Kretė shkon deri 85-90%. Dhe diferenca e ēmimit midis atij Virgjin i Paster (normali) dhe Ekstra tė Virgjėr shkon deri 50-100%.
Ka shume faktore qė ndikojnė nė cilėsinė e vajit tė ullirit dhe ne po rendisim disa prej mė tė rendėsishme, tė cilat janė :
Kultivarėt dhe teknikat kulturale
Tipi i tokes dhe klima
Shėndeti i frutit (sėmundjet dhe demtuesit sidomos miza e ullirit kanė ndikmimin kryesor)
Pjekja e frutit, metoda dhe periudha e pas-vjeljes (arritja e pjekjes teknike dhe fiziollogjik pėr tė kapur maksimalen e pėrmbajtjes sė vajit)
Teknollogjia e ekstraktimit (sidomos temperatura)
Koha e vjeljes dhe transporti
Metoda e paketimit
Ruajtja deri ne paketim per perdorim
Cilat mund tė jenė masat qė duhen marrė pėr rritjen e cilėsisė sė vajit tė Ullirit?
Ne do tė dėshėronim ti ndanim kėto nė disa kategori:
A. Ruajtja dhe shtimi i pėrkujdesit pėr bimėt dhe lėndėn e parė nė tė cilat do tė mund tė rendisim:
Krasitja e bimėve si ndėrhyrje e cila mund tė rrisė prodhimin dhe pėrmirėsojė edhe
periodicitetin e prodhimit nga bima. Krasitja ėshtė njė ndėrhyrje agroteknike me pasoja jashtėzakonisht e rėndėsishme mbi prodhimin kokėrr. Eshtė e tillė qė influencon edhe nė periodicitetin e prodhimit tė ullirit- njė fenomen tepėr negativ raport i cili nė shkallė kombėtare shkon deri nė 1:64 (viti mė i keq: vitin mė tė mirė). Aq mė keq kur kėsaj i shtohen dėmtimet e bėra nga dėmtuesit e shumtė nga gjithė Shqipėria, tė cilėt nuk vjelin, por vetėm shkulin dhe shkatėrrojnė vegjėtacionin pa asnjė lloj brenge.
Pleherimi ėshtė njė nga ndėrhyrjet e rėndėsishme e cila mund tė sigurojė njė rritje tė
konsiderueshme prodhimi. Por duke u nisur nga fakti se vetėm 2.9% e bimėve (rreth 31 ha) plehėrohet me pleh kimik dhe 315 ha (rreth 30%) e sasisė plehėrohet me pleh organik, duhet shfrytėzuar kjo mundėsi qė tė meret vaj ulliri organik, i cili ka si kusht pėrdorimin minimal tė plehėrimit kimik. Natyrisht duhet bėrė analiza ekonomike e saktė, pėr tė pėrcaktuar se cila do tė qe mė e leverdishme.
Vjelja mekanike dhe me rrjeta do ish njė rekomandim i rėndėsishme si pėr reduktimin
e kostos sė prodhimit,por edhe tė cilėsisė sė lėndės sė parė pėr pėrpunim. Kėtu dy masa ndoshta do tė kėrkonim njė investim fillestar pėr tėrė ekonomitė, por bashkimi nė kooperativa marketimi do tė qe njė zgjidhje e pranueshme, ndonėse me problematike pėr psikollogjinė e trashėguar nga vitet e komunizmit. Kjo njėkohėsisht do ti shėrbente edhe vargėzimit mė tė mirė pėr linjat e pėrpunimit tė vajit dhe ruajtjes sė produktit.
Vjelja ne kohė e prodhimit dhe dėrgimi i menjėhershėm nė pėrpunim. Vjelja nė kohė
do tė ishte e rėndėsishme qoftė pėr pėrcaktimin e sasisė dhe tė cilėsisė sė vajit tė ullirit. Vjelja e hershme jep karakteristika mė tė mira organoleptike dhe vlera tė ulta aciditeti, ndėrsa do tė kish si pasojė negative rreze tė ulėt vaji. Vjelja nė kohėn e pjekjes teknike (e cila do tė qe arritja e ngjyrės ngjyrė patėllxhani) do tė sillte shtimin e prodhimit tė vajit meqė pjekja nėnkupton rritjen e pėrqėndrimit tė vajit tė ullirit nė kokėrr. Por nė kushtet e Shqipėrisė, kalimi nė kėtė fazė ėshtė njė periudhė rreth 30 ditore, e cila rris riskun e infektimit tė kokrrės veēanėrisht nga miza e uullirit, breznia e tretė e tė cilės, sidomos nė kushtet optimale pėr tė, do tė rriste aciditetin e vajit dhe do tė sillte edhe uljen e cilėsisė sė tij dhe si pasojė edhe ēmimin potencial tė tij.
Dergimi i menjėhershėm nė pėrpunim ėshtė njė nga masat kyē qė duhet marrė nga pronarėt qė ka njė ndikim tė menjėhershėm pozitiv nė cilėsinė e vajit. Rekomandimi ynė i prerė ėshtė se duhet braktisur praktika negative mosdėrgimit tė menjėhershėm tė ullirit nė pėrpunim. Praktika e ndjekur nė disa zona ku ulliri pasi vilet, lihet nė thasė jashtė dhe pas disa ditėsh ēohet pėr pėrpunim - ka njė bazė teorike tė gabuar. Ajo qė ėshtė e vėrtetė ėshtė se kemi njė rritje te rrezes sė vajit- pėr arsyen e thjeshte se kemi largjim tė pėrmbajtjes sė ujit nė kokėrr. Ajo qė duhet kuptuar, sidoqoftė, ėshtė se nė asnjė rast nuk kemi shtim tė sasisė absolute tė vajit nė ullinjtė e vjelur. Pėrkundrazi, duhet sjellė ndėr mėnd se proēeset bazė qė zhvillohen nė kokrrėn e ullirit pas vjeljes janė nė themel proēese tė dėmshme pėr pėrmbajtjen e vajit dhe akoma mė shkatėrruese pėr cilėsinė e tij. I vetmi avantazh qė arrihet duke e mbajtur ullirin pa e dėrguar direkt nė pėrpunim ėshtė ulja e sasisė sė ujit (dhe si pasojė rritja artificiale e rrezes sė vajit), por kjo arrihet me njė efekt tepėr negativ tė cilėsisė sė vajit. Pra jemi nė njė situatė kur tregohemi tė shtrenjtė nė krunde, dhe tė lirė nė miell.
B. Rritja e vlerės sė shtuar sė vajit dhe produkteve tė tjera tė ullirit.
Vlera e shtuar (ang. value- added) ėshtė njė term i ri nė literaturėn e marketimit, e cila
lidhet me sjelljen nė vargun e marketimit tė mallit (nė rastin konkret tė ullirit) tė vlerave tė cilave rrisin vlerėn e mallit tė destinuar pėr shitje. Ne shpesh jemi tė orientuar, pėr shkaqe nga mė tė ndryshme drejt rritjes sė prodhimit, duke harruar shpesh se fitimet mė tė mėdha nuk i ka prodhuesi.
Nė fakt ėshtė krejt e kundėrta. Rastet historike tė Hollandės, Anglisė apo izraelitėve, grekėve etj. tregojnė se baza e begatisė dhe pasurisė kombėtare apo personale nuk ndodhet tek prodhimi. Ajo qė mund tė bėjmė ne ėshtė tė vlerėsojmė nėse ka mundėsi qė mund tė shtojmė vlera tė tilla, qė vaji i ullirit tė shitet mė shtrenjtė. Cilat janė kėto vlera qė mund tė shtojmė dhe cili do tė qe pėrfitimi nė vlerė krhasuar me vlerėn normale tė arritur deri tani?
Shumica e tregėtisė sė vajit tė ullirit bėhet me shumicė. Njė nga sugjerimet do tė ishte ndėrprerja ekėtij shpėrdorimi dhe nisaj e praktikės sė tregėtimit me shishe 1 litėrshe, por me etiketė, e cila do tė qe njė metodė e rėndėsishme pėr marketimin e vajit tė krahinės.
Rekomandimi pėr shishet do tė ishte pėr qelqi dhe tė errėta dhe me etiketa tė krahinės pėr linjat e pėrpunimit, tė cilat duhet tė bėjnė hapin e rėndėsishėm pėr kėtė arritje.
Njė nga vlerat qė mund tė shtohet ėshtė pėrmėndur tashmė ėshtė krijimi i traditės pėr vaj tė cilėsisė sė lartė si ai Ekstra i Virgjer vlera e tė cilit mund tė cojė nė rritje nga 15-30% tė ēmimit pėr njėsi. Eshtė e natyrshme qė kjo kėrkon edhe njė edukim tė publikut konsumator, pėr tė cilėn mund tė hyjnė edhe lojtarė tė tjerė si publikė dhe privatė.
Njė vlerė tjetėr ėshtė edhe prodhimi biollogjik, i cili do tė vleresonte mbi 20% vajin e ullirit. Prodhimi biollogjik (apo BIO apo organik) ėshtė prodhim, i cili realizohet nė praninė e mimimales sė plehėrimit kimik dhe tė pesticideve. Dhė nė rastin e kulturave shumėvjeēare sikundėr ulliri, ēertifikimi pėr prodhim biollogjik do tė kėrkonte njė faze tre-vjeēare kalimtare, por vlera e pėrfituar do tė qe e tillė qė do tė perligjte kėtė investim, i cili ėshtė sidoqoftė subjekt i kontrolleve.
Njė rast tjetėr tjetėr do tė qe adoptimi i njė cilėsie tjetėr apo i vėndorigjinės sė garantuar (apo DOC/DOP), i cili do tė siguronte qė prodhimi i dalė nga zona e Himarės, apo mė gjerė Bregdetit, do tė pėrcaktohej si i tillė nė emėrtim dhe si tillė nuk do tė mund tė shfrytėzohej nga asnjė pėrpunues tjetėr. Si pasojė, nė rast arritje tė tillė, mund tė kapet edhe njė rritje rreth 15% tė ēmimit tė vajit.
Por njė element i rėndėsishem do tė qe shtimi i ndjeshmėrisė sė klientėve pėr vajin e ullirit nė pėrgjithėsi si dhe pėr vajin e ullirit tė Himarės nė veēanti. Siē u shpjegua edhe mė parė, konsumi i vajit tė ullirit nė Shqipėri ėshtė tepėr i ulėt dhe njė nismė e mirė pėr kėtė produkt, do tė qe edhe promovimi pėrmes aktiviteteve tė veēanta, siē do tė qe nisja e sezonit tė vajit tė ullirit apo edhe Festivali i Vajit tė Ullirit, qė mund tė kombinohet me atė hapjes sė sezonit turistik. Kjo do tė qe njė nevojė edhe pėr marketimin e tėrė rajonit tė Himarės dhe tė bregdetit. Shėmbulli i Kalifornisė, nė foton poshtė, ėshtė diēka qė duhet ndjekur.
C. Rritja e vlerės sė shtuar tė produkteve tė tjera tė ullirit.
Natyrisht pėr zonėn e Himarės dhe Bregdetit, vaji i ullirit ėshtė produkti kryesor i bimės. Por nuk duhet lėnė nė harresė edhe ulliri pėr tavolinė.
Sipas vlerėsimeve tė bėra, Shqipėria ka prodhuar gjatė viteve 90 rreth 3,000 ton vaj ulliri, por edhe 8,000 ton ullinj tė kripur pėr tavolinė, qė kryesisht kanė ardhur nga zona e Beratit, pėr vetė karakteristikat mė tė mira organo-leptike.
Nje analizė e thjeshtė ekonomike tė bėn tė mendosh pėr leverdishmėrinė e zgjerimit tė pėrdorimit tė ullirit pėr kriposje, sepse Kalinjoti ka edhe vlera mė tė mira nė shije se ai i Beratit, qė ka vlera mė tė larta pamore. Kėshtu nėse pėr tė nxjerrė njė litėr vaj, (i cili shitet pėr 500 lek apo US$5) duhen 5 kg ullinj, atėhere ēmimi i njė kilogrami ulli do tė jetė afėsisht 100 lek. Ndėrkaq qė ulliri i kripur do tė qe tė paktėn dyfishi i kėtij ēmimi.
Autorėt e shkrimit mendojnė se ka ardhur kohė qė tė fillohet edhe prodhimi i produkteve vlerė-lartė, tė cilat do ti japin vlera edhe turizmit gastronomik. Pasta e ullirit, njė pėrzjerje e polpės sė ullirit, me hudhėr, me aroma sikundėr rigoni, do tė qe njė nga produktet e rekomanduara pėr tė nisur vahtet. Eshtė njė produkt i cili do tė kėrkonte edhe njė fushatė marketimi, por vlera e lartė e produktit dhe shija e mirė, ėshtė e rekomandueshme.
Po kėshtu.pėr kuzhinat e rafinuara dhe jo-tė-rafinuara, si dhe pėr dhuratat pėr turistėt mund tė nisi edhe pėrgatitja e vajit tė ullirit me aroma, tė cilat janė tepėr tė kėrkuara. Kėshtu vaji i ullirit me limon, ai me rozmarinė, me bazilik, me hudhra, me rigon, me dafinė, me majdanoz, thime, spec djegės, dhe tėrė kombinimet e ndryshme qė mund tė rekomandohen. Vėnė nė shishe tė pėrshtatshme dhe ruajtura nė kushte tė pėrshtatshme, ato mund tė jenė diēka e kėndshme edhe pėr turistėt e shumtė, tė cilėt do tė gjejnė kėto kombinime, diēka ekzotike pėr ti marrė nė vėndin e tyre tė pėrhershėm. Diēka qė vėndet fqinje e kanė pėrdorur dhe e pėrdorin me sukses.
Po kėshtu njė sugjerim tjetėr, veēanerisht pėr nevoja tė industrisė turistike, ėshtė edhe prodhimi i sapunit nga vaji i ullirit, i cili ėshtė njė produkt dytėsor, ku mund tė shfrytėzohet edhe bėrsitė dhe pėrpunimi i tyre me tretėsa, njė eksperiencė, e cila do tė shfrytėzonte plotėsisht edhe mbetjet e vajit tė ullirit qė nuk mund tė nxirren me metoda fizike.
Punime me druri ulliri janė artikuj, tė cilėt mund tė jenė tė rėndėsishėm pėr industrinė turistike. Krasitjet, veēanėrisht ato tė rėnda, mund tė krijojnė lėndėn e parė pėr kėtė aktivitet, i cili mund tė krijojė vlera shtesė pėr industrinė turistike.
Kulturat e tjera drufrutore
Drimadhes/Dhėrmiu na jep njė shėmbull tė mirė lidhur me atė qė sot quhet niche market-apo treg i veēantė. Dhe shėmbulli nė mėnyrė sinjifikative vjen nga dru-frutorėt qitron.
Qitroja ishte njė frutat e pėrdorura nga izraelitėt, e quajtur etrog gjatė festave tė tyre tradicionale. Tė dėbuar historikisht nga toka e tyre, pasja e qitrove nė tavolinat e tyre ishte diēka qė kėrkonte njė kontratė pėr kultivimin e tyre. Nuk dihen ende rrethanat se si u arrit nė kėtė kontratė, por fakti ėshtė se qitrot e Drimadhes/Dhėrmiut janė shpėrndarė pėrmes portit tė Triestes nėpėr vėnde tė ndryshme tė Evropės dhe tė dhėna anekdotike thonė se ato kanė shkuar deri nė Poloni. Futja e Shqipėisė nė kampin socialist nga njėra anė si dhe themelimi i shtetit tė Izraelit, bėnė qė ky niche market tė mos ekzistonte mė pas Luftės sė Dytė Botėrore.
Niche market pėr qitrot ishte njė marrėdhėnje preferenciale midis prodhuesve nga Himara dhe konsumatorėve izraelitė, e cila tashmė nuk ekziston mė. Por ama do tė ish me interes tė shihej se kush do tė qe kultura, e cila do tė sillte njė fitim tė mirė nė kushte aktuale kur shumica e dru-frutorėve u zhduk pėr mungesė pėrkujdesjesh si dhe nė kushte kur Shqipėria ėshtė pothuaj eksportues neto i shumicės sė mallrave bujqėsore.
Ndoshta njė analizė e saktė do tė qe e nevojshme pėr tė bėrė saktėsimet e domosdoshme, por autorėt mendojnė se kulturat tradicionale tė portokallit dhe limonit, nuk mund ta luajnė kėtė rol pėr shkak tė konkurrencės rajonale. Ndaj vėmėndja jonė do tė pėrqėndrohet nė disa kultura tė tjera tė cilat janė mė premtuese.
Njė nga kulturat qė do tė propozojmė ėshtė nespola, e cila ka avantazhin e njė kujdesi minimal nė mbajtje, hershmėri pėr tregun (nė fakt ėshtė fruti i parė i vitit qė piqet) , vlerė tė mirė ushqyese, njė ēmim tė lartė si dhe njė konsumator qė e njeh dhe e preferon. Ndoshta do tė qe me vlera tė kujtonim se rruga e Radhimės me nespola anash, ėshtė shėmbulli qė duhet ndjekur pėr ta propaganduar krahinėn si dhe pėr tė tėrhequr turistėt e hershėm.
Fiku i detit ėshtė njė frut tjetėr i cili, fatkeqėsisht, ėshtė nė zhdukje. Megjithėse pėr njohėsit, ėshtė njė frut qė ka shije tė veēantė, kėrkesa tė ulta pėr transport dhe rezistencė nė ruajtje, banorėt kanė filluar tė mos e preferojnė, nderkaq nė tregjet e njohura ndėrkombėtare dhe ėshtė njė frut i konsideruar ekzotik dhe vlerė tė lartė. Ka kėrkesat mė minimale pėr rritje si dhe vlen pėr ndarjen e sigurtė tė sinoreve.
Komquati (Fortunella), qė tashmė ka hyrė edhe nė Shqipėri, por mė tepėr si bimė zbukuruese, ėshtė njė kulturė tjetėr e propozuar. Avantazhet e tij mendojmė se janė njohja e bimės si e afėrt me agrumet, larmia e produkteve qė mund tė pėrgatiten prej tij (gliko, reēel, ponē, liker etj), avantazhe qė kanė berė qė fqinjėt tanė nė Korfuz ta kenė si bimė simbol, sikurse edhe jo-fqinjėt tanė nė Florida.
Pjeshka, sidomos ajo e Dhėrmiut ka vlera tė veēanta. Difekti i kalbjes sė shpejtė e bėn jo tė pėrshtatshme pėr tregėtim si frut tė freskėt, por ndėrkaq ėshtė tepėr tėrheqės aroma e saj, qė do tė mund tė jetė e paēmueshme pėr reēel me njė linjė tė vogėl pėrpunimi tė reēelave, qė mund tė bėhet realitet me investime modeste.
Blegtoria
Blegtoria ėshtė njė degė e rėndėsishme pėr produkte vlerė-lartė, e cila ende se ka gjetur vėndin e duhur, shpesh herė pėr mosnjohje tė tregut dhe prapambetjes relative. Kėshtu ngelet shumė pėr tė bėrė pėr pėrpunimit djathit tė deles dhe tė dhisė, e cila ka njė vlerė mė tė lartė nė krahasim me tė lopės. Gjithė arsyetimet e bėra pėr vajin e ullirit, lidhur me prodhimin organik, prodhimet e vėndit qėndrojnė pėr kėto lloj djathi, sidomos nė kushtet e zhvillimit tė turizmit. Natyrisht, kjo do tė kėrkojė edhe rritjen e numrit tė bagėtisė dhe kujdesin pėr shėndetin e ushqimin e tyre.
Bletaria (apikultura) ėshtė njė nga degėt qė ka pasur njė sukses nė zonėn e bregdetit, ndonėse kjo ėshtė mė tepėr e aplikuar nga tė ardhurit dhe mė pak nga vėndasit. Kullotat natyrore, qė ekzistojnė nė tėrė zonėn, duhen pėrdorur me shumė efikasitet pėr tė shtimin e numrit tė bletėve si dhe prodhimin e mjaltit. Ndėrkaq, duhet bėrė njė punė pėr rritjen e vlerės sė tij duke nisur me ambalazhimin dhe etikimin, qė do tė mbėshtesė edhe turizmin sikurse edhe djathi, veēanėrisht nė rastin e mundėsisė tė mjaltit monoflor.
Nė bregdet ka filluar edhe aquakultura, kryesisht me investimet e bėra nė gjirin e Porto Palermos pėrmes dy operatorėve- njė perspektivė e mirė pėr zgjerimin e kėtij produkti vlerė lartė dhe intensiv. Rritja e kėrkesės pėr peshk, veēanėrisht nė sezonin turistik, pėrbėn njė nga tendencat e njohura tė zhvillimit jo vetėm tė turizmit nė Shqipėri dhe plotėsimi i kėrkesės nga kėto operatorė i shėrben shumė mirė si kerkesave tė popullsisė ashtu edhe kėrkesave tė turistėve.
Turizmi dhe Bujqėsia
Pyetja e parė ėshtė se kėto tė dyja janė tė lidhura nė atė qė quhet turizmi special, ku hyjnė edhe agroturizmi, ekoturizmi, turizmi kulturor. Dhe nje pjese e rendesishme e qendrimit tė turistėve, kudo qė jenė, eshte edhe ushqimi.
Nese ne Himare do te vine te pushojne rreth 20.000 pushues/vit, ata do te duan te hane dhe do te duan te konsumojne ate qe dine se eshte e vendit. Shembuj tipike mund te jene:
Sallata fshatare
Mishi i pjekur
Lakrat prikalidhet dhe kungujt
Vaj i ullirit
Nespolat
Fiqte e detit
Pjeshket aromatike dhe receli
Fiqte dhe bukafiqet
Mjalti
Sherebeli
Rigoni
Nganjėherė edhe pėr kėtė drejtim tė rėndėsishėm, vėshtirėsia mė e madhe haset nė mentalitetin e njerėzve tė zonės qė shpesh nuk arrijnė tė kuptojne se ushqimi i zonės mund tė pėrbėjė nė vetvehte njė tėrheqje pėr turistėt.
Nė fakt ėshtė e kundėrta krahas rritjes sė globalizimit tė ushqimit, tendenca tjetėr ėshtė tėrheqja pas ushqimit tė zonės dhe shpesh edhe etnik. Tanime tė gjithė e kanė vėnė re ngritjen nė metropolin e vėndit shumė restorante etnike tė cilėt sjellin nė menu ushqimet e zonės sė tyre. Dhe kėshtu, turistėt edhe ata qė vijnė nga vendi janė mė tė pėrgatitur psikologjikisht ndaj ndryshimeve nė menunė e tyre.
Sfidat e Pengesat qė ka bujqėsia e Himarės dhe e Bregdetit
Autorėt e kėtij referati janė tė mendimit se bujqėsia ka potenciale tė larta zhvillimi dhe kjo ėshtė shtjelluar edhe nė pjesėn e parė tė kėtij punimi. Por nga ana tjetėr ky potencial kthehet nė real vetėm nėse plotėsohen disa kushte heqja e pengesave.
Pronesia mbi token ngelet pengesa themelore e prapambetjes se krahines dhe bregdetit nė tėrėsi si dhe nė bujqėsinė nė veēanti. Tanimė qė flasim, industria e ullirit po kalon njė ēast tė vėshtirė vetėm pėr shkak tė konfliktit mbi pronėsinė, sidomos nė fshatin Qeparo, ku konflikti ėshtė bėrė flagrant. Nė parim nuk mund tė ketė pėrkushtim, nėse nuk ka pronėsi tė qartė, aq mė shumė pėr kultura shumėvjeēare sikundėr ulliri dhe dru-frutorėt. Mungesa e kėtij kushti themelor pėr zhvillimin e bujqėsisė bėn tė mundur edhe grabitjen e prodhimit nga kalimtarėt keqbėrės, tė cilėt nuk mund tė kenė pėrkujdesjen e tė zotėrve. Dėmtimi i tarracave (pezulave), tė cilat janė sipas tė gjithė analizave, njė nga tiparet kryesore tė krahinės, ngelet njė nga tiparet negative tė zhvillimit pasdiktatoriale, tė cilėt kanė njė efekt negativ nė erozionin e tokės, prodhimin e ullirit, si dhe pamjen.
Mungesa e investimeve ėshtė njė nga pengesat pėr zhvillimin e ēdo bujqėsie, sikurse edhe asaj shqiptare. Por pasojat e pasigurisė mbi pronėn e kanė bėrė akoma mė tė theksuar kėtė fenomen nė Himare dhe tėrė bregdetin. Ndėrsa nė nivel kombėtar, bujqėsia ka marrė vetėm vetėm 2 % tė investimeve tė bėra, ka shumė tė ngjarė qė ky nivel tė jetė tepėr mė i ulėt nė zonėn tonė. Mungesa e kolateralit siē quhet nė gjuhėn teknike- e ka bėrė tė thellohet degradimin e prodhimit bujqėsor. I vetmi sektor qė ka njohur njė zhvillim nė kėtė drejtim ėshtė industria e pėrpunimit tė vajit tė ullirit, e cila ėshtė pothuaj ripėrtėritur dhe nė shumė raste edhe nė nivel tė mirė teknik, sikurse janė linjat me pėrpunim tė vazhduar tė markave Pieralisi dheAlfalaval. Por nėse kjo shihet si njė hap i mirė i bėrė nė drejtimin e duhur, nuk janė bėrė pėrpjekje tė tilla nė fusha tė tilla si mekanizimi i vjeljes sė sė ullirit, pėrpunimi i qumėshtit, bleta, mbjelljet e reja apo fusha tė tjera nuk kanė marrė ende vėmėndjen e duhur.
Pėrmirėsimi i aftėsive teknike ėshtė ngelet njė nga sfidat e pėrhershme tė gjithė shoqėrive. Por nė kushtet e zhvillimit tė shpejtė tė teknollogjive, aftėsimi i forcave tė punės ngelet njė nga kushtet pėr tė marrė prodhim tė lartė dhe cilėsor. Hapja e Shqipėrisė ėshtė tipar pozitiv, por qė na vė para detyrimit pėr rritjen e aftėsive teknike pėr tė arritur synimin e pasjes sė njė prodhimi konkurrues.
Mungesa e kraheve te punes, terreni malor dhe shkalla e ulet mekanizimit janė disa prej pengesave qė has bujqėsia e Himarės dhe e bregdetit si pasojė e zhvillimeve demografike tė fundit, e natyrės sė vėndit dhe trashėgimit tė zhvillimeve tė mėparshme.
Psikollogjia jo-kooperuese qe duhet kapėrcyer ėshtė njė pengesė tjetėr, e cila ndikon shumė nė zhvillimin e bujqėsisė. Ndėrsa kuptohet psikollogjikisht stepja para formave tė kooperimit, pas eksperiencės socialiste, ruajtja nė kujtesė e vetėm asaj forme kooperimi, po kthehet nė njė faktor qė nuk nxit aspak zhvillimin e bujqėsisė. Kjo bėhet shumė mė negative kur merret parasysh qe mund tė ketė shumė fusha qė mund tė pėrfitohet nga bashkimi i pėrpjekjeve. Kėto mund tė jenė spėrkatjet e ullirit dhe sidomos ai i mizės sė ullirit, (ku ndėrhyrjet individuale nullifikohen nga migrimi i dėmtuesve), pėrgatitja e vjeljes, kontraktat me pėrpunuesit (qoftė tė ullirit dhe tė qumėshtit) etj. Vendosja e raporteve tė drejta nė kėto bashkime vullnetare tė tipit tė ri mund tė provohen tė jenė me vlera pozitive nė zhvillimin e krahinės sonė, qė e meriton.
PROJEKT- IDE PĖR ZHVILLIMIN E TURIZMIT BASHKĖKOHOR NĖ HAPĖSIRĖN BREGDETARE LLOGARA-PALASĖ-DHĖRMI
N. PANO; S. THODHORJANI; R. KONOMI A.FRASHERI, K.JORGJI; P. PANO
HYRJE
Perla e Shqipėrisė, Riviera Shqiptare, qė fillon nė veri nga grykė-derdhja e lumit Vjosa e deri nė Butrint nė jug, pėrfaqėson njė ndėr krahinat mė tė bukura tė Shqipėrisė. Vecoritė e saj natyrore dhe kryesisht rrezatimi i lartė diellor, klima tipike mesdhetare, e pasur me burime hidrike, me vegjetacion tė pėrhershėm gjithė vjetor, me hapėsira tė kaltėrta detare e plazhe te gjera, burimet me ujėra tė ftohta dhe tė kristalta, reliev i larmishėm e monumente natyrorė, i japin kėsaj hapėsire njė individualitet tė vecantė natyror me njė pasuri natyrore kolosale. Por fatkeqėsisht, kėto pasuri natyrore aktualisht nuk po shfrytezohen. Por nga ana tjetėr, kjo zone ėshtė e stresuar. Kjo gjėndje stresi ėshtė me natyrė tė dyfishtė:
Sė pari, ėshtė stres demografik ku popullsia me vitale e krahinės ka emigruar dhe nga zotėr tė pasurive tė mėdha por tė pashfrytėzuara, janė kthyer nė argatė nė dyert e botės. Sė dyti ėshtė stres ekologjik. Duke mos patur se fuqi puntore, nga mungesa e kujdesit dhe nga dėmtime tė ndryshme, ėshtė stresuar bimėsia, si edhe fauna.
Kėto dėmtime mund tė ndalen dhe tė rikuperohen duke ndikuar fuqimisht qė kjo krahine perlė tė shkėlqejė. Ne kushtet e krijimit te ketyre mundesive do te mund tė kthehet rinia e mėrguar dhe krahina do tė zhvillohet e pėrparojė.
Pa kėtė rikuperim tė dėmtimeve tė ekosistemeve nė stere dhe nė det, pa kėtė kthim tė rinisė nė vatrat e tyre, cdo fjalė pėr ekoturizėm mbetet pa vlere.
Dhe pėr ketė aresye, zona e Bregut, si njė nga zonat mė tė mėdha e mė tė rėndėsishme turistike tė Shqipėrisė, duhet vlerėsuar e sudiuar me kujdes ne tere aspektet e saj, duke projektuar me vision te ardhmen e saj, duke investuar fuqishem e me efektivitet te larte duke lartesuar natyrshem vlerat e kulturen shekullore te saj.
1. BURIMET NATYRORE TĖ RIVIERĖS SHQIPTAR
Sapo kalon qafėn malore tė Llogarasė, nga njė lartėsi qė ndodhet 1040 m mbi nivelin e detit, shpaloset pa pritur e papandehur njė nga peisazhet mė piktoreske e mė interesante tė Shqipėrisė. Kjo eshte Riviera Shqiptare, ose sic quhet ndryshe Bregu i Detit, qe tė befason nga njė bukuri e rrallė e magjepėse, si edhe nga njė madhėshti e individualitetit tė vecantė natyror, duke e kthyer atė prej kohėsh nė njė monument tė vėrtetė tė natyrės shqiptare.
Riviera Shqiptare ėshtė njė krahinė e mirėfilltė gjeografike, e cila pėrfaqėson tė gjithė zonėn bregdetare Joniane tė vendit dhe segmentin mė jugor tė bregdetit tė Adriatikut.
Deti Jon, me njė gjatėsi tė pėrgjithshme nė bregdetin Shqiptar prej rreth 150 km, shoqėron tė gjithė pjesėn perėndimore tė Rivierės Shqiptare. Proceset e fuqishme tektonike dhe abrazioni, qė janė zhvilluar nė periudhat e gjata gjeologjike e deri mė sot, si dhe veprimi shkatėrrues i dallgėve tė detit, tė cilat kėtu janė tė shpeshta e tė fuqishme, kanė krijuar nė pėrghithėsi njė vijė bregdetare abrasive tė gjarpėruar e me shumė ishuj tė vegjėl, kepe, gjire e limane, tė cilat i japin zones se Bregdetit njė bukuri tė vecantė dhe me vlera tė rėndėsishme turistike.
Gjiret kryesore janė: Gjiret kryesore te zones Bregut janė: ai Kakomesė, i Panoramės (Porto Palermo), i Spilesė, i Jalit tė Vunoit, i Grames etj.
Deti Jon me ngjyra mė tė bukura dhe mė tė ėmbla tė spektrit diellor, eshtė e mirėnjohur tejdukshmėria e lartė dhe e rrallė e ujrave tė kėtij deti. Tė bukura, tė ngrohta e tė shumėllojshme janė gjithashtu edhe dritat dhe ngjyrat e botės nėnujore. Kaltėrsia e ujrave tė Detit Jon ėshtė njė dukuri kaq shumė e njohur nė hidrografinė botėrore, sa qė me plot tė drejtė mund tė thuhet se ngjyra e kaltėr nuk ėshtė e lidhur me asgjė mė tepėr sesa me emrin e Detit Jon. Kjo kaltėrsi e pashoqe e ujėrave tė detit Jon, shkrihet nė njė harmoni tė plotė e tė pėrsosur ngjyrash e formash me vegjetacionin e pėrhershėm tė bimeve subtropikale. Dhe nė pėrgjithėsi me vetė peisazhin gjeografik tė krahinės.
Ndėrkohė, kjo zonė nė shtirjen e saj tė vecantė gjeografike, perfaqėson gjithashtu edhe bregun lindor tė kanalit tė Otrantos, qė sic dihet konsiderohet si njė ndėr hapėsirat mė interesante hidrografike tė detit Mesdhe.
Element i rėndėsishėm i rrjetit hidrografik tė zones se Bregut ėshtė edhe sistemi hidrik. Nga tė carat e fuqishme tė faqeve perėndimore tė maleve, zbresin lumenj e pėrrenj tė rrėmbyer malorė (sele), si rrjedhojė e pjerrėsisė sė madhe tė relievit, reshjeve tė shumta atmosferike, si edhe veshjes sė paktė bimore. Zanafilla e kėtyre pėrrenjve, nė disa raste, lartėsohet deri nė shpatet e kreshtave tė larta malore. Kėta pėrrenj malorė zhvillojnė njė veprimtari intensive gjermorfologjike duke gėrryer, transportuar e depozituar sasi tė mėdha materialesh tė ngurta tė pėrmasave tė ndyshme. Sasi shumė tė mėdha tė kėtij materiali tė ngurtė depozitohen nė formė tė konuseve tė gjerė, tė cilėt ndjekin konturet e shtretėrve tė kėtyre pėrrenjve dhe shtrihen deri nė buzėn e detit. Disa nga kėta konuse kanė pėrcaktuar edhe emrin e vetė pėrrrenjve, sic ėshtė p.sh. pėrroi tepėr interesant Rrugėt e Bardha qė rrjedh rreth shpateve jugore tė Malit tė Llogarasė, e me tej kėtij pėrroi, nė drejtim jugor, rrjedhin pėrrenjtė e tjerė tė Bregdetit, si ai Palasės, i Dhėrmiut, i Gjipesė, i Vishnjės, i Borshit, i Spilesė, i Kudhėsit, etj. Disa prej tyre kanė formuar edhe kanjone shumė tė thella e tė bukura, si kanjoni i pėrroit tė Gjipesė.
Nė zonen e Bregdetit, si rezultat i ndėrtimit litologjik tė formacioneve shkėmborė, kryesisht gėlqerorė, ėshtė zhvilluar intensivisht dukuria karstike. Burime tė shumta karstike shtrihen gjate gjithe gjatesise se bregut. Rrugėt karstike, te ushqyer edhe nga ujrat e bores, kanė formuar burimet e mirėnjohura tė Palasės, tė Dhėrmiut, tė Borshit, te Lukoves etj, si dhe ato qė shpėrthejnė nė buzė tė detit ose edhe nė det, si ato tė Palasės, tė Spilesė, tė Borshit etj. Ujėrat e burimeve karstike shfrytėzohen pėr pirje, qellime sanitare apo per ujitjen e tokave bujqėsore. Gjithashtu, ky burim i fuqishem hidrik eshte perdorur pėr prodhimin e energjisė elektrike nė hidrocentrale tė vegjėl si ai Borshit, i Qeparosė, i Bunecit, Dhermiut e Palases vite me pare.
2. HISTORIA DHE TRASHĖGIMIA KULTURORE E TREVĖS
Zona e Bregut pėrfaqėson njė trevė me histori tė lashtė e me trashėgimi kulturore me vlerė tė vecantė. Kėto fshatra, tė pjesės mė piktoreske tė Rivierės, janė vendosur qysh nė lashtėsi pranė cdo pėrroi. Nė tė dy brigjet e pėrroit tė Dhėrmiut ėshtė vendosur fshati shumė i bukur piktoresk me te njejtin emer, i cili sipas dokumentave historike tė vjetra, dėshmohet si vendbanim i vjetėr Ilir, qysh nga vitet 48-49 p.e.r.
Himara ėshtė njė vendbanim tjetėr i lashtė, qytet Ilir bregdetar i Kaonisė, i cili mban emrin Himara qysh nė shekullin e V p.e.r. ose Borshi fshati i lashtė Ilir, ku nė shekullin e IV p.e.r. u themelua kėshtjella e Sopotit etj.
Nė afėrsi tė pėrroit Rrugėt e Bardha, nė buzė tė detit Jon, ndodhen rrėnojat e venbanimit tė lashtė ilir Paleste (Palasa e sotme), qė me kėtė emėr njihet qė nga shekulli i II p.e.s. Historia tregon se kėtu, nė vitin 48 p.e.s. zbritėn legjionet e Jul Qezarit, tė cilėt pasi kaluan qafėn e Llogarasė, sulmuan Orikumin dhe dėbuan qė andej trupat e Pompeut.
Lugina e Lumit tė Borshit, e ndan pjesėn e Bregut tė detit nė dy pjesė morfometrike, nė bregun e Sipėrm ose Himarėn me fshatrat Qeparo, Kudhės, Himarė, Pilur, Vuno, Iljaz, Dhėrmi, Gjilek dhe Palasė tė rrethit tė Vlorės, si edhe bregun e poshtėm me fshatrat Borsh, Piqeras, Sasaj, Lukovė dhe Nivicė tė rrethit tė Sarandės. Bregu i Sipėrm ose Riviera e Himarės, pėrfaqėson pjesėn mė piktoreske e mė interesante tė rivierės Shqiptare, me reliev malor ne rritje deri ne majen e malit tė Cikės, qė bie gati thikė mbi fshatin Palasė.
Fshatrat e Bregut tė Detit janė tė pasur edhe me ndėrtime tė lashta tė kultit. Njėmijė e pesėqind vjecare ėshtė Kisha Katolike e Himarės, ose 1000 vjet mė parė ėshtė ndėrtuar Kisha e Spilesė. Vetėm Dhėrmiu ėshtė fshati me mbi 30 kisha e tre manastire. Shtėpi tė mėdha e tė bukura, me arkitekturė karakteristike ka nė fshatrat e Bregut. Tė dalluara janė shtėpitė e Vunoit. Edhe vepra inxhinjerike janė ndėrtuar nė kėtė krahinė. Tė pėrmendur janė kanalizimet rurale tė Dhėrmiut e Vunoit, tė ndėrtuara qysh nė vitin 1800. Krahina ėshtė e pėrmendur pėr agrumet, ullinjtė dhe vreshtat. Nė fshatra ka nga disa punishte vaji, kantina vere, si edhe mullinj me ujė.
Individualiteti dhe madhėshtia natyrore e bregut ka shprehur ndikimin e saj nė formimin e botės shpirtėrore tė popullsisė sė kėsaj treve. Poezia dhe madhėshtia e natyrės ka formuar botėn e vecantė shpirtėrore tė bregasve, ciltėrsinė e spikatur tė tij, pėrkushtimin dhe intrasigjencėn pėr punė dhe krijimin, aristokracinė dhe elegancėn e mendimit dhe tė veprimit, shpirtin e tij krijues. Bukuritė e natyrės dhe shpirti i njerėzve janė pasqyruar me tėrė forcėn e tyre edhe nė kėngėt polifonike tė rralla tė Bregut.
Kėto vlera historike dhe kulturore e bėjnė mė terheqese kėtė krahinė pėr turistėt e huaj dhe shqiptarė. Bukuria natyrore e Bregut, se sė toku me kėto vlera, bėhet akoma mė e bukur e mė madhėshtore.
3. IMPAKTI I VEPRIMTARISĖ SĖ PAKONTROLLUAR ANTROPOGJENE NĖ EKOSISTEMET E RIVIERĖS SHQIPTARE.
Veprimtaria e pakontrolluar antropogjene, pėr dekada tė tėra rradhazi, ka shkaktuar njė stres tė fuqishėm tė zones se Bregut, i cili ka patur njė impakt tė shoqėruar me dėme tė mėdha me natyrė tė theksuar demografike dhe ekologjike.
Nga pikėpamja demografike, largimi masiv dhe nė vazhdimėsi i popullsisė, vecanėrisht i asaj produktive, nė kuadėr tė emigracionit ekonomik, ka shkaktuar degradimin dhe shkretėzimin e territorit. Braktisja totale e krahinės nga largimi i popullsisė vendase, po shoqėrohet edhe me shkatėrrimin e banesave, me dėmtimin e tokave bujqėsore, nė degradimin dhe tjetėrsimin e llojeve te ndryshme pemtore e bimore. ndėrkohė nė krahinė po vihet re zbritja sporadike e popullsisė sė zonave pėrreth, tė cilėt aktivizohen si barinj apo roje pėr ruajtjen e banesave tė abandonuara nga popullsia vėndase.
Nė procesin e largimit drastik tė popullsisė nje rol percaktues pati dhe ligji pėr kthimin e tokave. Ky ligj, sic dihet, ka pėrjashtuar njė pjesė tė madhe tė popullsisė nga e drejta themelore e pronės. Nė krahinėn e bregdetit, ky stres demografik ka patur dhe vazhdon tė ketė impakt tė ndjeshėm ekonomik.
Nga mos mirėmbajtja dhe mungesa e veprimtarise njerezore po tjetėrsohen e po degradojnė tė gjitha kulturat bujqėsore tė bregdetit dhe kryesisht agrumet, ullinjte e pemtaria. Nuk ėshtė planifikuar asnjė lloj projekti tėresor e kompleks pėr zhvillimin ekonomik-social tė kėsaj krahine, apo per menaxhimin integral te Bregut.
Tė gjitha kėto aspekte qė u pėrmendėn mė sipėr pėrbėjnė bazėn reale, e cila bėn qė bregdeti tė shnėrrohet nė njė krahinė tė abandonuar dhe tė shkretuar.
4. EKOTURIZMI DHE KUSHTET PĖR ZHVILLIMIN E TIJ (ZONA PILOT)
Hapėsira bregdetare e Bregut, pėr nga vlerat e saj tė vecanta natyrore dhe ekuilibrin e pėrsosur ekologjik tė nivelit ndėrkombėtar, sic ėshtė e njohur, pėrfaqėson njė nga zonat mė tė rėndėsishme dhe mė me perspektivė pėr zhvillimin socialo-ekonomik nė pėrgjithesi, dhe tė turizmit nė vecanti. Por, pėr ti ridhėnė krahinės kėto vlera natyrore, qė tashmė i ka humbur, ėshtė domosdoshmėri:
Sė pari, rikthimi i pronesise qe do tė stimuloje nje rikthim gradual e te qendrueshem te popullsisė sė mėrguar dhe kryerjen e investimeve te duhura, ne perputhje me nje plan te qarte e te mirekompletuar, bazuar ne studime e projekte shkencore.
Sė dyti, rikuperimi i dėmtimeve ekologjike nė stere dhe nė det. Ky rikuperim, bėn domosdoshmėri ndėrmarrjen e njė projekti: Perspektiva e zhvillimit ekonomiko-social tė hapėsirės se zones Bregut, duke ruajtur, zhvilluar dhe mirė administruar burimet natyrore tė zones. Perfshire ne kete projekt propozohet tė jenė edhe dy nėnprojekte pilot: Zhvillimi i agroturizmit dhe ekoturizmit nėnujor nė zonėn Llogara-Palasė-Dhėrmi dhe Rehabilitimi ambiental dhe platforma per nje stabilizim hidrografik te basenit hidrik te Himares.
4.1 Qėllimi i projektit per zonen e Bregut
Projekti i propozuar ka per synim:
Sė pari, vėnien nė shfrytėzim te pasurive natyrore me vlerat shumė tė mėdha tė zones se Bregut. Kjo do te sjelle njė minimizim te efekteve negative tė streseve,
Sė dyti, zhvillimin e turizmit, vecanėrisht te agroturizmit dhe ekoturizmit nenujor nė zonėn Llogara-Palasė-Dhėrmi.
Se treti, rehabilitimin ambiental te basenit hidrik te Bashkise se Himares
Se katerti, shfrytezimin e burimeve per prodhim te energjise se rinovueshme (si hidrike, diellore, te eres etj.).
Rezultat pėrfundimtar i projektit do tė jetė platforma e ndryshimit tė krahinės. Kjo platformė do tė jetė komplekse, pėr njė zhvillim integral tė qėndrueshėm e afatgjatė tė zonės, me karakter specifik tė tipit urbano-rural, nė harmoni tė plotė me natyrėn dhe ekologjinė.
Ajo do tė lejojė tė pėrcaktohen masat qė duhen marrė pėr tė rikuperuar dėmtimet e deritanishme ekologjike nė harmoni tė plotė me ruajtjen dhe mbrojtjen dhe konservimin e vlerave tė saj tė vecanta natyrore qė ajo ka. Kėto cėshtje pėrbėjnė nė realitet edhe objektivat themelore tė kėtij projekt-propozimi.
Shfrytėzimi i resurseve tė Llogara-Dhermi-Himares do tė pasurojė jetėn e banorėve tė krahinės dhe tė rrethit te Vlorės. Rinia, duke u kthyer pėr tė punuar nė vend, sė bashku me pėrvojėn e pėrparuar qė kanė pėrfituar nė emigracion, do tė ndalin shkatėrrimin e metejshem te mundit te shume brezave qe iu deshen shume shekuj per te zbukuruar natyrėn dhe, duke e shfrytėzuar nė mėnyrė racionale, do tė ruhen pasuritė e saj dhe ekosistemet.
4.2 Objektivat e projektit
· Evidentimi dhe vlerėsimi i burimeve tė pėrgjithshme natyrore tė hapėsirės: morfometria e zonės, potencialet bioklimatike, hidrografia, hidrobiologjia, hidrogjeologjia, pedologjia, gjeologjia, limniologjia, hidrologjia, talasologjia, vegjetacioni e hidrogjeomorfologjia.
· Peisazhet gjeografike tė hapėsirės, kadastrimi dhe vlerat estetike te tyre.
· Vleresimi dhe optimizimi i burimeve perparesore te energjise dhe vecanerisht te Energjise se Rinovueshme.
· Zhvillimet e pėrgjithshme demografike tė zonės, ambjenti natyror e jetėsor (vendbanimet, rrjeti rrugor, banesat, qendrat rurale).
· Kushtet ekonomiko-shoqėrore, veprimtaritė ekonomike-sociale, kapitali blegtoral, bujqėsor, frutikulturor, peshkimi, nxjerrja e kripės, karierat pėr materialet e ndėrtimit.
· Gjėndja aktuale e shėrbimit shėndetėsor tė zonės urbane dhe rurale, si edhe shfrytėzimi i potencialeve natyrorė bioklimatike e biohidrike pėr zhvillimin shėndetsor. Vlerat e bimėve mjekėsore tė zonės.
· Zhvillimet dhe trashėgueshmėria historike (vendbanimet e hershme, zbulimet arkeologjike) dhe momumentet kulturore (folklori, kultura, qėndrat e edukimit shoqėror, objektet e kultit shpirtėror, veshjet, zakonet, kėngėt).
· Vlerėsimi i impaktit tė veprimtarisė sė pakontrolluar antropogjene nė dėmtimin e vlerave ekologjike tė zonės.
· Vlerėsimi i potencialit tė pėrgjithshėm turistik i hapėsirės bregdetare pėrkatėsisht pėr zhvillimin e ekoturizmit dhe vecanerisht atij nėnujor nė bregun e Detit Jon, dhe krijimi i kushteve pėr zhvillimin e agroturizimit.
4.3 Detyrat qe do te zgjidhe ky projekt
1. Pėrpilimi i projektit me objektivat e mėposhtme:
· Potenciali i pėrgjithshėm natyror i hapsirės bregdetare (morfometri, hidrografi, lalasolpgji, limniologji, klima, gjeologjia, pedologjia, hidrologjia, hidro gjeomorfologjia, biodiversiteti.
· Nė vecanti. Klasifikimi, tipizmi i plazheve, nėpėrmjet hartografimit hidrografik-gjeologo-gjeofizik-gjeodezik dhe vlersimi i kapacitetit te tyre turistik.
· Biodiversiteti tokėsor dhe nėujor i hapsirės. Flora dhe fauna e krahinės, vlersimi i llojshmėrisė dhe sasisė sė koraleve dhe pėrpilimi i hartave pėr perhapjen e koraleve tė faunės dhe tė florės.
· Shfrytėzimi i burimeve ujore malore pėr zhvillimin e faunės dhe florės sidomos trofikulturės. Nė vecanti pėrcaktimi i pranisė ose jo tė fokės, si edhe masat qė duhen marrė pėr ruajtjen dhe zhvillimin e kėtij relikti natyror.
· Peisazhi gjeografik, monumentet gjeologjike, hidrologjike, tė florės, si edhe vlerat e pėrgjithshme estetike tė zonės.
· Percaktimi I perparesive te burimeve te energjise.
· Trashėgueshmėria historiko-kulturore e zonės
· Potenciali biokurativ i zonės pėr qėllime shėndetėsore (plazhet, malet, ujėrat lagunore, detare si edhe efektet e bioterapisė dhe hidroterapisė).
· Potenciali i zonės pėr zhvillim tė pėrgjithshėm ekonomik (bujqėsi, blektori, frutikulturė, peshkim, nxjerrje kripe).
· Potenciali i pėrgjithshėm turistik i zonės (Ekoturizmi, agroturizmi, qendrat baleare).
· Zhvillimet urbane dhe rurale tė hapėsirės.
· Tipet, shkalla dhe gjeografia e shpėrndarjes dhe vlersimi i dėmtimeve mjedisore tė zonės nga impakti i veprimtarisė sė pakontrolluar antropogjene .
· Hapėsirat pėr bashkėpunim shkencor dhe ekonomik ndėrkombetar.
2. Platforma e pėrgjithshme ne forme paketash te masave qė duhen ndėrmarrė pėr rikuperimin e dėmtimeve tė deritanishme, mbrojtjen e natyrės dhe te mjedisit, si edhe pėr konservimin e vlerave tė vecanta ekologjike tė kėsaj hapėsire qė janė tė nivelit ndėrkombėtar.
Paketa me masat dhe strategjitė pėrkatėse qė duhen ndėrmarė pėr rikuperimin e dėmtimeve tė deritanishme ekologjike,
· Masat pėr rikuperimin e qendrave dhe objekteve historike e kulturore tė zonės, si edhe tradita ekonomike,
· Masat pėr zhvillimin e ekoturizmit dhe agroturizmit,
· Masat pėr zhvillimin ekonomik: bujqėsi, frutikulturė, bletktori, peshkim, nxjerrje kripe, lėndė tė para pėr materiale ndėrtimi,
· Masat pėr shfrytėzimin e potencialit biokurativ tė hapėsirės biotrope, hidroterapie, qendra baleare, sporti ujor fiziko-mjekėsor, qendėr mjekėsore kurative, kualifikuese, trainuese, propaganda mjekėsore,
· Rruget per zbatimin e masave qe dalin nga Projekti urbanistiko-rural i zhvillimit tė ndėrtimeve turistike si:
-hartimi i planit rregullues pėr rikonstruktimin e shtėpive nė Palasė e Dhėrmi me komoditetet e pershtatshme per turizem.
-ndėrtimi i dy platformave, njėra nė Palasė dhe tjetra nė Dhėrmi, ku tė krijohen kushtet e kampimit tė ekoturistave nėnujore nė cadra.
-paisjen me mjete zhytje dhe levizese (motoskafė etj.).
-krijimin e kushteve pėr ngjitje te turistėve alpinistė, qė do tė pushojnė nė bregdet, nė male tė larta, sic ėshtė Cika dhe ndėrtimi i njė kampingu nė majėn e Cikės, ku mund tė pushojnė turistėt.
· Sensibilizimi dhe ndėrgjegjėsimi i opinionit shoqėror dhe administratės shtetėrore lokale dhe qėndrore pėr zhvillimin e turizmit duke ruajtur dhe shfrytėzuar resurset natyrore dhe mjedisin e Bregut, si edhe opinionin ndėrkombėtar pėr kushtet shumė tė mira pėr turizėm nė Bregdet.
Pėr kėtė
- tė organizohen workshope, te botohen ekoguida e guida turistike, flete-palosje, postera, te kryhen fotoekspozita turistike, te shkruhet ne gazeta, tė bėhen videokaseta dhe tė jepen emisione nė median elektronike etj.
4. INSTITUCIONET REALIZUES TE PROJEKTIT DHE BASHKEPUNIMI
Ky Projekt madhor, propozohet tė pėrfshihet nė Programet e BE, si INTERREG III etj. Pėr kėtė ėshtė e domosdoshme tė jepet mbėshtetja e duhur nga Organet Qeveritare Shqipėtare, nga Ambasada Amerikane apo Italiane nė Shqipėri, si edhe nga Instituti i Kulturės Italiane nė Shqipėri.
Projekti tė jetė i pėrbashkėt, i palės Shqiptare dhe te huaj. Ai propozohet tė realizohet nga shkencėtare dhe ekonomiste shqiptare dhe italiane, nė kuadrin e Shoqėrise Civile (Organizata Joqeveritare Kombėtare dhe Lokale), tė institucioneve shkencore dhe tė Universiteteve tė vendeve reciproke nė kooperim tė ngushtė me organet e pushtetit lokal, tė specialistėve dhe tė intelektualėve tė bashkise se Himares dhe prefektures se Vlorės.
Permbledhje
Hapesira bregdetare: Llogara-Palase-Dhermi, perfaqeson nje nga zonat me te bukura dhe me interesante te Rivieres Joniane. Kjo hapesire, shquhet per individualitetin e saj te vecante e te persosur natyrore, me vlera te medha estetike dhe ekonomike per zhvillimin e turizmit.
Ne kete kumtese, krahas vleresimit te potencialit te pergjithshem turistik, paraqiten ne menyre te permbledhur, rezultatet e diagnostikimit te pergjithshem socialo-ekomonik aktual te zones, duke prezantuar nderkohe edhe nje platforme te detajuar te zhvillim-menaxhimit per te ardhmen e afert dhe te larget te saj, ne formen e nje Projekt- Ideje.
Evidentimi i potencialit te pergjithshem turistik te zones, perfshin si burimet natyrore (relievi, klima, hidrografia, peisazhi, etj), ashtu dhe trashegimine historiko-kulturore (vend banimet antike, manastiret, kashat, traditat kulturore etj.).
Ne punim trajtohet situata aktuale mjedisore e zones, si dhe zhvillimet e pergjithshme sociale-ekonomike te saj. Keto aspekte te rendesishme, trajtohen ne bashkeveprim te ndersjellte me njera-tjetren, dhe nderkohe, te kushtezuara nga politikat juridike qe kane te bejne me ceshtjen e pronesise se tokes.
Moskthimi i tokes tek pronari i ligjshem, per nje periudhe tashme te gjate gati 15 vjecare, ka stimuluar se tepermi emigracionin intensiv te popullsise aktive, duke krijuar ne kete menyre, probleme mjaft te mprehta demografike e sociale. Si rrjedhoje, gjendja mjedisore aktuale e rajonit eshte mjaft shqetesuese e preokupante. Ka demtime dhe mos mirembajtje te siperfaqeve te kultivuara te sistemit ujites, etj. Kjo situate e pazakonte shoqerohet me tjetersimin dhe degradimin ne shkalle te gjere te biodiversitetit, etj. Ne aspektin rural, ka demtime te banesave, te rrugeve, te monumenteve te kultures, si rrjedhoje mos mirembajtjes se tyre, etj. Ndertimet e reja, te cilat jane per tu pershendetur, nuk paraprihen nga plane e programe te qarta menaxhimi dhe zhvillimi. Situata aktuale urbane me mungesa te plota te sistemit te shkarkimit e te trajtimit te ujrave urbane, grumbullimit dhe perpunimit te mbeturinave, mungesa e nje sistemi te plote te furnizimit me uje te pijshem, ndricimi i pamjaftueshem, etj tregojne per situaten aktuale mjaft prekupuese qe perjeton rajoni. Kjo edhe me teper per faktin qe ndotjet urbane ne nje zone natyrale te tille ku sic dihet jane mjaft te theksuara dukurite karstike, shoqerohet me nje impact te fuqishem e mjaft te ndjeshem me ndotjen e degaradimin e mjedisit natyror ne pergjithesi, si dhe ne ate te ujrave nentokesore ne vecanti.
Ne platformen qe propozohet ne formen e nje projekt-ideje perfshihen nje varg masash konkrete e bashkekohore qe propozohen te ndermerren ne zonen Llogara-Palase- Dhermi, per zhvillimin e nje turizmi elitar e me natyre komlekse te tipit: Balear-Ekologjik-Agroturizem.
Abstract
The coasting area: LlogoraPalase-Dhermi, represent one of the most beautiful and interesting zones of the Ionian Riviera. This area is famous for its special and perfect natural individuality, with big esthetic and economic values for the tourism development.
In this information, paralleling the estimation of the touristic general potential, are presented in a concise manner, the results of the actual social-economic diagnosis of the zone, presenting upon this a detailed platform of the management- development for the near and remote future, in the form of a Project-Idea.
The revelation of the touristic general potential of the zone, includes as the natural sources (Relief, climate, hydrography, landscape, etc), energy sources (hydric sources, solar sources etc), so the historic-cultural heredity (antic residences, monasteries, churches, cultural traditions etc).
In this material is treated the actual ambient situation of the zone, also is given the general social-economic developments. These important aspects are treated in cooperation with each-other, and upon this, conditioned by the juridical politics that have to do with the case of ownership.
For a long period about 15 years is stimulated excessively the intensive emigration of the population, creating by this way, very pointed demographic and social problems. In consequence, the actual ambient situation of the region is very alarming and preoccupant. There are damages and non-maintenance of the cultivate surfaces of the water pot system etc. This uncommon situation is accompanied with the alliance and the degradation in a wide scale of the biodiversity etc. In the rural aspect, there are damages in the residences, in the streets, in the cultural monuments, as result of non-maintenance etc. The new buildings, which are to be greeting, are not precede by clear plans and programs development. The actual urban situation with full absence of unloading system and treatment of urban waters, the accumulation and processing of trashes, the missing of a full providing system with drinkable water, insufficient illumination etc, telling about the rather preoccupant actual situation that lives the region. Furthermore by the fact that the urban dirtiness in such a natural zone where as known, there are very tipical karstic phenomenons, are accompanied with a strong impact and very sensitive with the dirtiness and degradation of the natural environment in general and especially to the subterranean waters.
The platform that is proposed in form of a project-idea includes a concrete and contemporaneous row measures that are propose to undertake in the zone of KaraburunPalase-Dhermi, for the development of a elite tourism, a complex nature of the type : Balear-Ecologic-Touristic. Also is making a ordering of the progress of the management of the zone where parts are, the management of natural sources, energy sources, historic-cultural inheritance and infrastructure.
Foto 1 Pamje e zones Palase- Dhermi ku do veprohet per zhvillimin turistik te zones
Foto 2 - Zona e Bregut te Palases ne studim
Foto 3 Zona e zgjedhur per zhvillim
Fig. 1 - HARTA E SHPERNDARJES SE ZONAVE POTENCIALE PER ZHVILLIMIN TURISTIK
REHABILITIMI AMBJENTAL DHE PLATFORMA PER NJE ZHVILLIM TE QENDRUESHEM SOCIALO-EKONOMIK TE HAPESIRES BREGDETARE TE SPILEHIMARE (DETI JON)
N. Pano; S. Thodhorjani; V. Mustaqi
M. Sanxhaku; P. Bollano; H. Hasko; Th. Bollano
I. VEĒORITE NATYRORE TE HIMARES
Himara dhe zonat per rreth, me shtrirjen e tyre gjeografike ne pjesen Qendrore te Bregut, dallon per kushte te vecanta fiziko-gjeografike e ambjentale. Keto vecori bejne te mundur qe kjo zone te dallohet per individualitetin e saj te persosur natyror me vlera te medha ekonomike. Ne kuader te shfrytezimit te potencjaleve ekonomike qe ofron kjo zone mund te permendim vlerat e larta turistike te saj, burimet e energjive te rinovueshme (uje, diell, ere) etj.
Aktualisht nderhyrjet qe jane bere ne kete zone si pasoje e zhvillimit social ekonomik ne keto vitet e fundit, kane ndikuar ne demtimin e pejsazhit natyror, duke krijuar mundesine e ndodhjes se ngjarjeve me pasoja te pa riparueshme deri ne rrezikimin e jetes se banoreve te kesaj zone. Nder keto demtime mund te permendim nderhyrjet qe jane bere ne shtratin e lumit te Himares, i cili tashme perben nje rrezik potencial edhe per vete jeten e banoreve te qytetit te Hiomares.
Per kete aresye, ne kete punim evidentohen veēorite natyrore te kesaj zone si dhe propozohen masa me karakter studimor dhe aplikativ per permiresimin e kesaj gjendje. Elementet kryesor mjedisor dhe jetesor te cilet percaktojne edhe potencialin e madh turistik te kesaj zone jane: klima dhe hidrografia.
I.a KLIMA
Himara, sipas ndarjes klimatike te Shqiperise, shtrihet ne zonen klimatike Mesdhetare Fushore Jugore. Karakteristike themelore e kesaj lloj klime eshte dimri i bute e i laget dhe vera e nxehte dhe e thate. Per te pasur nje pamje me te qarte mbi kushtet klimatike te kesaj zone, me poshte po shqyrtojme disa nga elementet kryesore te klimes.
-Temperatura e ajrit. Tre faktore kryesore, qe jane energjia ardhese e rrezatimit diellor, pozicioni gjeografik dhe orografia e vendit, ndikojne ne menyre te tille qe ne Himare dhe zonat per rreth te vrojtohen temperatura nga me te lartat ne vendin tone, tipike te nje klime mesdhetare. Afersia me detin sjell nje ndikim te konsiderueshem ne vlerat e temperatures si gjate muajve te dimrit, duke mos lejuar qe ato te arrijne ne vlera te ulta, ashtu dhe gjate muajve te veres, duke mos lejuar qe temperatura te arrije vlera shume te larta. Nga ana tjeter, egzistenca e maleve ne lindje dhe verilindje te zones ben qe ajo te jete e mbrojtur nga erat e ftohta qe mund te vijne nga brendesia e territorit gjate periudhes se dimrit.
Temperatura mesatare vjetore e ajrit ne Himare eshte 16.80C muaji me i ngrohte i vitit eshte gushti me temperature mesatare 24.20C ndersa muaji me i ftohte eshte janari me temperature mesatare 10.20C. Temperatura maksimale me e larte e vrojtuar eshte 36.50C, ndersa ajo me e ulet e vrojtuar eshte -4.70C. Ne figuren 1 jepet ecuria vjetore e temperatures mesatare, mesatare e minimumeve dhe mesatare e maksimumeve.
Fig. 1 Ecuria vjetore e temperatures se ajrit
-Reshjet atmosferike. Rendesi te vecante ne percaktimin e regjimit te reshjeve kane veprimtaria ciklonare si dhe faktore te tjere si relievi, afersia me detin etj. Nga ndikimi i ketyre faktoreve rezulton se zona e Himares karakterizohet nga reshje qe kane nje regjim te theksuar mesdhetar. Sasia mesatare shumevjecare e reshjeve qe bien brenda nje viti eshte 1253 mm [1]. Por duhet thene se reshjet paraqesin nje ecuri vjetore mjaft te theksuar (Fig.2). Sasia me e madhe e reshjeve bie gjate gjysmes se ftohte te vitit, rreth 70%, ndersa gjysma e ngrohte paraqitet mjaft e thate. Muaji me me shume reshje eshte nentori, 214 mm, dersa muaji me me pak eshte korriku me 16mm.
Per shkak te temperaturave te larta qe karakterizojne kete zone, mund te themi se renia e reshjeve ne forme bore gjate muajve te dimrit praktikisht eshte e pa perfillshme.
Nje tregues tjeter qe shpreh regjimin e reshjeve eshte edhe numri i diteve me reshje. Konkretisht ne zonen e Himares vrojtohen mesatarisht 91 dite me reshje (>1.0 mm) ne vit. Ne muajt nentor/dhjetor vrojtohen 12 dite me reshje, ndersa ne muajin korrik vetem 2 dite.
Me mjaft interes ne vleresimin e regjimit te reshjeve eshte edhe intensiteti me te cilin bien ato. Parametri me shprehes eshte sasia e reshjeve qe bien brenda 24 oreve.
Fig. 2 -Ecuria vjetore e reshjeve atmosferike
Pervecse si tregues klimatik, ky parameter paraqet rendesi edhe ne llogaritje te ndryshme hidroteknike dhe urbane. Ne pergjithesi kjo zone karakterizohet nga vlera mesatare te intensitetit me te cilin bien reshjet. Por nuk perjashtohen raste te vecanta kur intensiteti i reshjeve ka qene mjaft i larte. Ketu mund te permendim tetorin e vitit 1964 kur brenda 24 oreve ne Himare jane regjistruar 313.0 mm shi apo shkurtin e vitit 1935 ku kane rene 350 mm.
-Era. Nje tjeter element i rendesishem ne percaktimin e kushteve klimatike te nje rajoni te dhene eshte edhe era. Per vete afersine me detin qe ka kjo zone, regjimi i eres eshte tipik brizor. Gjate dites era fryn nga deti ne toke ndersa gjate nates fryn drejtimi i kundert. Kjo dukuri eshte me e shprehur gjate gjysmes se ngrohte te vitit.
Shpejtesia mesatare vjetore e eres ne kete zone eshte 3.0 m/s. Muajt me me shume ere jane muajt e dimrit ku shpejtesia mesatare e eres arrin 3.5 m/s, ndersa ne muajt e veres shpejtesia e eres eshte me e vogel, rreth 2.2 m/s. Ne fig.3 jepet trendafili i rastisjeve vjetore te eres.
Fig. 3 Trendafili vjetor i eres
Vlera te larta te shpejtesise se eres jane ne pjeset malore te zones ku vlerat e matura arrijne mbi 35 m/sek. Nje ndikim jo pak te rendesishem ne regjimin e valezimit kane ererat 10-20 m/s ne nivelin e detit. Per zonen ne studim keto erera jo vetem qe kane rastisje qe mund te merren ne konsiderate por ato kane edhe nje drejtim te pak a shume te qendrueshem.
I.b HIDROGRAFIA
Me perjashtim te disa perrenjve te rrembyshem dhe me nje regjim hidrologjik te komplikuar, ne zonen e Himares nuk ka sisteme te tjere ujore me rrjedhje siperfaqesore. Por Himara nderkohe mbizoterohet nga hapsira te gjera ujore te detit Jon. Ujrat e tejdukshme, te ngrohta e te kaltra te ketij deti, krijojne ne kete krahine nje mjedis me vlera te larta natyrore dhe ekonomike.
Elementet me te rendesishem perberes te regjimit tallasografik te ujrave te hapsires bregdetare te Himares jane: temperatura e ujit, niveli i detit, kripshmeria, valezimi etj.
-Temperatura e ujit. Temperatura e ujrave detare te Rivieres se Himares percaktohet kryesisht nga radiacioni diellor si dhe nga faktore te tjere me impakt te rendesishem, siē jane: ujrat e masave te ngrohta detare me origjine Levantine (Azia e Vogel) qe depertojne ne detin Adriatik nepermjet pjeses lindore te kanalit te Otrantos, adveksioni termik etj.
Temperatura mesatare shumevjeēare e ujrave te hapsires bregdetare te zones se Himares eshte 17.50C. Muaji me i ngrohte i vitit eshte muaji gusht me temperature mesatare 21.80C, ndersa muaji me i ftohte eshte shkurti me temperature mesatare 14.30C. Maksimumi absolut i temperatures se ujit eshte 23.70C ndersa minimumi absolut eshte 13.30C.
Ne fig. 4 paraqitet grafiku i vertesise se temperatures se ujit nga temperatura e ajrit.
Fig. 4 Vartesia midis temperatures se ujit dhe temperatures se ajrit
-Niveli i detit. Regjimi i nivelit te detit ne hapsiren bregdetare te Himares varet nga bashkeveprimi i shume faktoreve te ndryshem, si me natyre kozmike (proēeset e batice-zbatices) ashtu dhe hidrometeorologjike (ere, bilanē ujor, etj.)
Gjate periudhes 24 oreshe, niveli i detit arrin 2 vlera maksimale dhe 2 vlera minimale. Per shkak te fenomenit te batice-zbatices, amplituda mesatare e lekundjeve ditore te nivelit te detit eshte 30 cm. Niveli maksimal, gjithmone me te dhenat faktike, ka arritur kuoten 157 cm (-1 m Abs) (nentor 1985), ndersa niveli minimal i detit ka arritur kuoten 57 cm (dhjetor 1971). Ne keto kushte amplituda e lekundjeve te nivelit te detit gjate ciklit shumevjeēar (per periudhen me te dhena faktike) rezulton A =(Hmax Hmin)=157-57= 100 cm.
-Kripshmeria. Ujrat e hapsires bregdetare te Himares, ne pergjithesi dallojne per nje kripshmeri te larte dhe qe lekundet ne kufij relativisht te ngushte, perkatesisht nga 36.30 deri 39.30 . Vlerat relativisht te larta te mineralizimit te pergjithshem kushtezohen nga ujrat mjaft te kripura me origjine Levantine, qe per efekt te rrjedhjeve detare, vijne nga Azia e vogel dhe levizin per ne drejtim te detit Adriatik pergjate brigjeve te Rivieres Joniane te Himares.
-Valezimi. Regjimi i valezimit percaktohet kryesisht nga shpejtesia dhe drejtimi i eres qe vepron mbi siperfaqen e lire te ujit si dhe te permasave karakteristike morfohidrografike te gjiut.
Me qene se ne zonen e Himares nuk disponohen te dhena faktike tallosometrike te monitorimit te valezimit, elementet e vales maksimale per fazen e projekt-idese jane llogaritur ne menyre te terthorte. Per rrjedhoje ato duhet te merren si vlera te peraferta llogaritese te cilat ne keto kushte mund te sherbejne vetem per fazen e skice-idese.
Skema llogaritese e aplikuar mbeshtetet ne parametrat e vales maksimale ekstremale te pranuar apriori ne det te hapur (thellesia z=-∞ m) te cilat paraqiten si me poshte:
Lartesia H: mbi 8.2 m, gjatesia L: mbi 150 m, perioda t: mbi 9.5 s, shpejtesia C: mbi 15 m/s.
Duke shfrytezuar vlerat e koeficientit te reduksionit η, jane llogaritur perkatesisht valet ne thellesite z = -10 m dhe z = -5 m.
a) Thellesia z=-10 m
Lartesia H: mbi 5.0 m, gjatesia L: mbi 90 m, perioda t; mbi 7 s, shpejtesia C: mbi 9 m/s
b) Thellesia z=-5 m
Lartesia H: mbi 4.0 m, gjatesia L: mbi 80 m, perioda t; mbi 5 s, shpejtesia C: mbi 6 m/s
Niveli i detit
(Kuota -1,00 m.Abs)
Deti JON - Himare Tab. 1
ELEMENTET PERIUDHAT STINET VLERAT KUFITARE VJET Ampli-tuda A=(Hmax- Hmin)
E laget E thate Dimer Pranvere Vere Vjeshte Me I larte Me I ulti
X-VI VII-IX XII-II III-V VI-VII IX-XI Hmax Data H min Data
Niveli mesatar H 95 94 96 93 93 98 126 II/86 77 VI/77 49
Niveli maksimal Hmax 111 106 114 108 105 113 157 XI/85 85 V/79 28
Niveli minimal Hmin 82 84 82 80 83 86 109 I/85 57 XII/71 29
Temperatura e ujit
Deti JON - Himare Tab. 2
Nr ELEMENTI MUAJT Vjet
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
1 Temp. mesatare tmes 0C 14.9 14.3 15.0 15.9 17.9 19.7 21.0 21.8 20.1 19.6 17.9 16.4 17.9
2 Temp. maksimale tmax 0C 16.3 15.4 16.6 17.0 20.0 21.8 23.3 23.7 22.8 21.4 19.8 17.9 19.7
3 Temp. minimale tmin 0C 13.6 13.3 13.6 14.6 15.8 17.2 19.1 18.9 18.7 17.4 15.8 14.9 16.1
TEMP. PERIUDHAT STINET VLERAT KUFITARE VJET Ampli-tuda
E laget E thate Dimer Pranv. Vere Vjeshte Me I larte Me I ulti A=(tmax
X-VI VII-IX XII-II III-V VI-VII IX-XI t max Data t min Data -t min)
tmes 16.8 21.0 15.2 16.3 20.8 19.2 24.0 IX-74,87 11.4 I/84 12.6
tmax 18.5 23.3 16.5 17.9 22.9 21.3 25.8 XII/87 13.2 II/83 12.6
tmin 15.1 18.9 13.9 14.7 18.4 16.0 22.0 IX/88 9.4 I/84 12.6
II. REHABILITIMI AMBJENTAL DHE PLATFORMA PER NJE ZHVILLIM TE QENDRUESHEM
II.a Karakteristika e pellgut ujembledhes te lumit te Himares
Kushtet specifike klimatike te Himares dhe ne menyre te veēante intensitetet e reshjeve atmosferike, ndikojne ne proēesin e formimit te plotave maksimale. Ky ndikim eshte me i dukshem ne pellgun ujembledhes te perroit (lumit te Himares).
Fig. 6 Profili gjatesor i lumit te Himares
Fig. 5 Profili gjatesor i lumit Himare.
Ky pellg perfaqson zonen lindore te hapesires bregdetare te Spilese dhe karakterizohet nga nje reliev mjaft i thyer malor. Lartesite e ketij territori variojne nga bregu i detit (grykederdhja e lumit) deri ne lartesite 12001300 m mbi nivelin e detit.
Ne figuren 5 jane paraqitur profili i tij gjatesor, ndersa me poshte harta hidrografike e pellgut ujembledhes te lumit te Himares (Fig. 6).
Pellgu ujembledhes i lumit te Himares eshte mjaft i eroduar per shkak te proēesit te erozionit intensiv te shkembinjeve dhe shkarjeve te tokes. Keto jane rrjedhoje e rrjedhjes maksimale si dhe i veprimtarise se pa kontrolluar antropogjene. Lenda e ngurte aluvionale depozitohet per gjate shtratit te rrjedhjes, dhe ne menyre te veēante, ne zonen e grykederdhjes se ketij lumi ne detin Jon (Spile). Keto dukuri krahas demtimit te pejsazhit gjeografik, shkaktojne edhe permbytje te zonave perreth gjate periudhes se plotave maksimale. Ato krahas demtimeve materiale degradojne territorin ne pellgun ujembledhes si dhe pergjate plazhit ne bregdet.
Fig. 5 Pellgu ujembledhes i lumit te Himares
Nje dukuri e tille krijon kushte qe lumi i Himares te perbeje nje rrezik potencial per permbytje te qytetit duke demtuar infrastrukturen e tij dhe duke krijuar deme materiale dhe njerezore.
Edhe kushte te veēanta natyrore (litologjike, hipsometrike dhe gjeologjike) te territorit ku shtrihet pellgu ujembledhes i lumit te Himares perfaqeson nje zone (qe sipas mendimit tone) duhet te konsiderohet si nje pellg hidrografik me rrezikshmeri te larte natyrore. Kjo situate mendojme se rendohet edhe me shume per faktin se shtrati i lumit te Himares eshte i pa sistemuar dhe nderkohe ne kete shtrat jane realizuar edhe disa ndertime jashte kritereve teknike.
Ne fotot 1,2,3,4 jane paraqitur pamje reale e gjendjes se tanishme te shtratit te lumit dhe te pellgut ujembledhes te tij.
Ne kushtet e siperpermendura, mendohet te shtrohet si detyre, nevoja e marrjes ne konsiderate te masave te nevojshme inxhinjerike per sistemimin hidroteknik te rrjedhjes se lumit te Himares. Nderkohe ky sistemim, krahas garancive inxhinjerike per menjanimin e permbytjeve dhe degradimit te territorit nga depozitimi i lendeve te ngurta, duhet te shquhet dhe te ofroje edhe vlera estetike te pejsazhit natyror dhe urban per zhvillimin e turizmit.
Lumi i Himares duhet te sistemohet, duke u mbeshtetur ne kritere shkencore, sa me shpejte qe te jete e mundur.
II.b Programi per rehabilitimin ambiental
Ky program perfshin disa studime si:
-Studimi i vecorive natyrore te pellgut:
Topohidrografia e pellgut ujembledhes te lumit te Himares
Konfiguracioni i reliefit te pellgut, struktura e rrjetit hidrografik, morfometria e shtratit dhe shpateve etj.
Gjeologjia dhe struktura litologjike e territorit
Pedologjia e territorit (shkalla e pershkueshmerise ujore, erozioni)
Klima
Veshja bimore
-Studimi i detajuar i hidrologjise se pellgut
Intensiteti i reshjeve atmosferike (t=15 deri 24 h)
Prurjet maximale dhe vellimet koresponduese te plotave katastrofike per siguri te ndryshme
Regjimi i rrjedhjes se ngurte (vellimi i aluvioneve, shtresa e gerryer, struktura granulometrike)
Degradimi i territorit dhe i pejsazhit gjeografik, shkalla e shkretezimit, grryerjet, vatrat e erozionit, shkarjet vertikale te tokes.
Deformimet masive dhe varferimi i pejsazhit
Akumulimet masive te aluvioneve lumore
-Vleresimi i resurseve natyrore te rigjenerueshme te zones:
Pasurite klimatike (energjia e eres, rezatimi diellor)
Pasurite hidrike (ujrat siperfaqsor, nentoksor dhe detar)
Vegjetacioni natyror (tipet dhe shkalla e perhapjes)
Fauna
Blektoria dhe peshkimi
Biodiversiteti
II.c Masat mbrojtese per rikuperimin ambiental te pellgut ujembledhes te lumit te Himares:
Masat hidroteknike per frenimin e zhvendosjes se aluvioneve lumore
Masat biologjike per frenimin e erozionit (pyllezimet)
Sistemimi i afluenteve kryesor te lumit te Himares ne zonat afer grykderdhjes se tyre
Sistemimi dhe mbrojtja e shtratit kryesor te lumit
Percaktimi i aksit te rrjedhjes ne grykederdhje ne detin Jon, si dhe vleresimi i profilit optimal per prurje maksimale me siguri (p=1%)
Percaktimi i platformes per nje shtrat dhe ure dekorative ne qytetin e Himares (Spile) me motive te tradites se zones me vlera estetike.
III. MENAXHIMI DHE ZHVILLIMI SOCIAL EKONOMIK
Ne perputhje me planin e zhvillimit te zones do te hartohen projekt ide per ndertimin e:
Impianteve pilot per shfrytezimin e energjive te rinovueshme (ere, diell,
gjeoenergji, burimeve hidrike)
Nje parku natyror te Himares
Nje impianti peshkimi
Fidanishte komplekse
Nje ekoturizmi karakteristik
Agroturizmi karakteristik
Zooparku karakteristik
dhe preventivat perkate per realizimin e projekt-zbatimit
Literatura
1. Grup autoresh - Klima e Shqiperise, Tirane, 1975
2. Grup autoresh- Hidrologjia e Shqiperise, Tirane 1985
3. V. Mustaqi etj. Disa veēori te reshjeve ne Shqiperi, IHM 1986
Pėrmbledhje
Gjiri detar i Spilesė Himarė, pėr nga pėrmasat hidromorfologjike e vlerat natyrore, pėrfaqėson njė nga zonat mė tė bukura dhe mė tė rėndėsishme ekonomike tė Bregut. Pėrgjatė bregut lindor tė kėtij gjiri tė madh detar, shtrihet plazhi i hapėt dhe i bardhė- zallishtor i Spiles, si dhe njė nga zonat e rėndėsishme urbane tė qytetit te Himares.
Nė pjesėn veriore tė kėsaj hapėsire bregdetare tė Jonit, ndodhet edhe Grykėderdhja e Pėrroit tė Spilesė. Pellgu ujėmbledhės i kėtij pėrroi, grumbullon ujėrat e tė gjithė shpateve te maleve qe rrethojne zonen. Ky pellg, me sipėrfaqe F=12.5 km2 karakterizohet nga njė reliev tepėr malor. Nga pikėpamja hipsometrike lartėsitė e kėtij territori, variojnė pėrkatėsisht, nga niveli i detit (ku ndodhet edhe grykėderdhja e pėrroit) e deri nė kuotat: 1200ø1300m. Veēori karakteristike natyrore e pellgut ujėmbledhės tė Pėrroit tė Spiles ėshtė intensiteti i larte i reshjeve atmosferike. Reshjet maksimale 24 orėshe- te llogaritura me siguri p=1% nė kėtė pellg, rezultojnė me vlerė mbi 400 mm, qė pėrfshihen ndėr vlerat mė tė larta nė territorin shqiptar.
Reshjet intensive, pjerrėsia e madhe e territorit, veshja e pakėt bimore etj., nė pellgun ujėmbledhės tė Pėrroit tė Spilesė, favorizojnė sė tepėrmi shfaqjen e rrjedhjeve ujore maksimale. Moduli i rrjedhjes ujore maksimale, i llogaritur me siguri p=1% nė kėtė pellg, rezulton me vlerė mbi 12 m3/sek km2
Rrjedhja intensive, shpesh herė, shkakton plota maksimale katastrofike dhe pėrmbytje tė territorit, erozion e gėrryerje, si dhe transportin e sedimenteve dhe tė lėndėve tė ngurta. Kjo sjell pėr pasojė degradimin e pejsazhit gjeografik dhe shkretėzimin intensiv nė vazhdimėsi tė zonave tė gjera tė gjirit. Nė kėtė kuadėr, mund tė pėrmenden p.sh. plotat maksimale tė shkurtit 1935; tetor 1964, etj., tė cilat kanė shkaktuar pėrmbytje e dėmtime tė konsiderueshme nė pellg dhe nė qytetin e Spilesė.
Duke patur nė konsideratė tėrėsinė e kushteve tė veēanta mjedisore tė pellgut ujėmbledhės tė Pėrroit tė Spilesė - Himarė, mendojmė se ai i plotėson kushtet pėr tu konsideruar si objekt i veēantė natyror me shkallė tė lartė rrezikshmėrie dhe per kete ai duhet tė pėrfitonte statusin zyrtar tė territoreve tė mbrojtura natyrore.
Krahas vlerėsismit tė kushteve mjedisore tė Gjirit tė Spiles-Himarė si dhe tė hapėsirave
natyrore pėrreth, ne kete kumtese propozohen nje sere masash me karakter vleresimi, ide-projektimi dhe nderhyrjeje per njė rehabilitim ambiental te kesaj zone pėr njė zhvillim tė qėndrueshėm social-ekonomik.
Abstract
The bay of Spile-Himare, from hydromorphological size and natural values point of view, represent one of most beautiful and economical importance of Bregu zone. Along eastern side of this bay, is situated a white-gravely beach as well as one of most important urban of Himara city.
In the northern part of this Ionian seaside space, lies cove of Spille stream. The watershed of this stream gathers waters of the slopes around this zone. The surface of this watershed is 12.5 km2 and is characterized from mountain relief. The altitude of this watershed varies from sea level up to 1200-1300 m over sea level. One of peculiarities of it is high value of rain intensity. For example, maximum 24 hours of precipitation with confidence 1% is about 400 mm, one of the higher values of Albania.
High intensity of precipitation, high incline, low vegetative cover etc., of this watershed favor appearance of maximum water flow. Maximum water flow with confidence 1% is 12 m3/sek km2. Intensive flow very often causes catastrophic discharge, flads, erosion and detritions, and transport of sediments and solid materials. As a consequence the degradation of landscape and intensive desertification is caused continuously. We can mention the discharge of February 1935, October 1964 which caused flooding and considerable damage.
Having into consideration special environmental conditions of Spille stream watershed, we think that it fulfill conditions to be natural special object with high riskiness level and for that it might have the status natural protective zone.
Together with evaluation of environmental conditions of Spile-Himara bay and area around, in this paper are proposed activities for evaluation, project-ideas and interventions for environmental rehabilitation for economic-social sustainable development.
Foto 1- Ngushtimi i Shtratit te lumit te Himares
Foto 2- Pellgu ujembledhes i lumit
Foto 3 - Zgjerimi i shtratit te lumit
Foto 4 Shtrati i lumit gjate periudhes se vershimit te tij
duke permbytur edhe zonat perreth
MBI IDENTIFIKIMIN, VLERĖSIMIN DHE MUNDĖSITĖ E PĖRDORIMIT TĖ ENERGJIVE TĖ RINOVUESHME NĖ BREGDETIN E JONIT
S. Thodhorjan, N. Pano; P. Berberi; R. Aleti; V. Mustaqi; M. Rrapo
1. Hyrje. Kerkesa per energji.
Kėrkesa pėr energji dhe struktura sigurimit e shpėrndarjes sė sajė nė Shqipėri e ka ndryshuar me shpejtėsi vitet e fundit; kėrkesa pėr energji elektrike ėshtė rritur nė mėnyre konstante. Pėrdorimit pėr nevoja familjare i takon pjesa mė e rėndėsishme e konsumit tė pėrgjithshėm tė energjisė. Ajo pėrben sot me shume se 50% tė konsumit tė pėrgjithshėm tė energjisė dhe me shumė se 70% tė energjisė elektrike [1].
Pėr ngrohje dhe ftohje konsumohet 30-40% e konsumit tė pėrgjithshėm tė energjisė dhe 70 % e saj furnizohet nga rrjeti elektrik kombėtar. Edhe nė tė ardhmen parashikohet qė rrjeti elektrik kombėtar do vazhdoje te mbetet furnizuesi me i rėndėsishėm i energjisė elektrike.
Ėshtė pėrpunuar strategjia kombėtare afatgjatė pėr masat pėr pėrmirėsimin furnizimit me energji elektrike. Sipas saj parashikohet, duke nisur nga viti 2007, tė sigurohet furnizimi me energji elektrike pėr gjithė konsumatoret. Pėr bregdetin e Jonit strategjia parashikon pėrmirėsimin e transmetim-shpėrndarjes te rrjetit (T-D) duke bėrė kėto ndėrhyrje: ndėrtimi i linjės 110 KV ACSR 240 mm2 ne vijėn Babicė-Himarė-Sarandė me gjatėsi te pėrgjithshme rreth 105 km; ndėrtimin e dy nėnstacioneve 110/20 KV, 1x6 MVA ne Orikum dhe 2 x 16 MVA ne Himarė; transformimin dhe pėrmirėsimin e rrjetit te shpėrndarjes 20 KV ne Orikum dhe Himarė; ndėrtimin e dy nėnstacioneve 110/20 KV 1 x 16 MVA ne Dhėrmi dhe 1 x 16 MVA ne Borsh. Vlera e investimeve ėshtė 13.2 milion Euro.
Realizimi i shpejtė i projekteve tė mėsipėrme do tė siguronte njė nga elementėt mė tė rėndėsishėm tė infrastrukturės, furnizimin me energji elektrike nė sasi e cilėsi, kėrkesė kjo e domosdoshme pėr ngritjen e strukturės sė nevojshme pėr turizmit cilėsorė, i cili do tė pėrbėj aktivitetin kryesorė ekonomik tė rajonit. Megjithatė, ritmet e ngadalta me tė cilat po zhvillohen kėto projekte venė nė dyshim realizimin e tyre dhe pėr shumė vjet.
Gjendja e sotme e furnizimit me energji elektrike, si gjatė dimrit ashtu dhe gjatė verės, e rajonit Llogora-Dhėrmi-Himarė ėshtė mjaft nėn kėrkesat e zhvillimit tė rajonit. Energjia elektrike nga rrjeti kombėtarė i furnizimit sigurohet nė orare shumė tė kufizuara dhe me cilėsi shumė tė dobėt. Pėr tė plotėsuar nevoja urgjente dhe tė aktivitetit ekonomik, banorėt pėrdorin gjeneratorėt dizel pėr prodhimin e energjisė elektrike, e cila ka kosto tė lartė, ndot mjedisin dhe krijon shqetėsime akustike.
Nė kėto kushte, sipas gjykimit tonė, kthimi i vėshtrimit ndaj energjive alternative miqėsore ndaj mjedisit, e sidomos ndaj atyre tė rinovueshme, do tė ofronte njė zgjidhje tė pjesshme tė shpejtė dhe tė preferuar tė shumė nga mungesave energjetike, pavarėsi relative nga rrjeti kombėtar dhe rritje tė efektiviteti tė pėrdorimit tė burimeve energjetike.
Studimi qė po paraqesim synon tė sigurojė informacionin paraprak pėr rezervat e energjive tė rinovueshme tė rajonit, pėr mundėsitė teknike dhe ekonomike tė pėrdorimit tė tyre, pėr mundėsitė dhe masat pėr rritjes sė efektivitetit tė pėrdorimit dhe kursimit tė energjisė si dhe aktivitetet ekonomike dhe turistike qė janė mė tė hapura ndaj pėrdorimit tė energjive tė rinovueshme.
Ēmimi mesatar i shitjes i miratuar pėr ketė konsumator ne 2005 ėshtė 5.95 leke/KWh (ose 0.047 Euro/KWh). Sipas studimit tė DECON, kostoja margjinale afatgjatė do tė jetė 12.18 leke/KWh (0.096 Euro/KWh). Duke mbajtur parasysh se pėr objektet e ndėrtuara pėrpara vitit 1990 nuk kėrkohet kthimi i investimeve, ēmimi mesatar i pritshėm i energjisė elektrike parashikohet tė mos e kalojė 9.33 leke/KWh (0.073 Euro/KWh). Pėr viti 2005 ēmimi mesatar i energjisė elektrike i miratuar nga ERE ėshtė 7.01 leke/KWh (0.055 Euro/KWh)[1].
Sipas [2], treguesit e zhvillimit ekonomik tė zonės Llogora-Dhėrmi-Himarė pėr periudhėn 2005-2015 do te bazohen ne zhvillimin e veprimtarive ekonomike qe parashikohen tė jene si nė Pasq. 1.
Pasqyra 1. Treguesit e zhvillimit ekonomik tė zonės sė bregdetit Llogora-Dhėrmi-Himarė sipas veprimtarive ekonomike pėr periudhėn 2005-2015
RRITJA SIPS AKTIVITETEVE TOTALI
Bujqėsia +50
Turizmi +300
Industria +50
Shėrbimet +200
Banesa +50
Tė Tjera
+20
Siē shihet nga pasqyra, rritja e ardhme e kėrkesės parashikohet tė dominohet nga rritja kėrkesės pėr zhvillimin e turizmit dhe sherbime te tjera qe e shoqerojne ate.
1.1 Potenciali energjetik i energjisė se rinovueshme.
Mė poshtė do tė japim njė panoramė tė shkurtėr tė burimeve lokale tė energjisė sė rinovueshme dhe fushave tė mundshme tė pėrdorimit tė tyre. Nė kėtė fazė tė studimit nuk ėshtė e mundur tė realizohen vlerėsime tė plota tė peshės qė zė secili faktor nė prodhimin e pėrgjithshėm tė energjisė apo mundėsit praktike dhe ekonomike tė realizimit tė tyre.
Me termin burime tė energjive tė rinovueshme nėnkuptojmė dy aktivitete tė rėndėsishme me karakter lokal:
a. Prodhimi lokal i energjisė nga burime dytėsore tė rinovueshme
b. Pėrdorimi i teknologjive tė pėrshtatshme pėr rritjen efektivitetit pėrdorimit tė gjitha llojeve tė energjive.
Burimet mundshme lokale te energjisė se rinovueshme ne rajonin e zgjedhur janė:
· Bioenergjia (kryesisht dru pėr ngrohje nga pyjet pėrreth);
· Energjia e burimeve tė vogla hidrike;
· Energjia e erės;
· Energjia diellore: kolektorėt termike;
· Energji diellore: sistemet fotovoltaike. (FV):
Burimit i parė, prodhimi i energjisė pėr ngrohje nga djegia e druve, duhet tė trajtohet me shumė kujdes dhe nė mėnyrė tė kontrolluar pėr tė mos shkaktuar dėme nė mjedis. Ai mund tė konsiderohet kėrkesė e turizmit elitar nė periudhėn dimėrore.
Teknologjitė e mundshme qė mund tė pėrdoren pėr rritjen e efektivitetit tė pėrdorimit tė energjive janė:
· Zvogėlimi i kėrkesės pėr energji (pėrmirėsimi i teknologjisė sė ndėrtimit tė banesave dhe ndėrtesave publike pėr zvogėlimin e humbjeve tė energjisė pėr ngrohje, ftohje dhe ndriēim, pėrdorimi i pajisjeve dhe mjeteve ngrohėse e me efektivitet tė lartė, etj.;
· Pėrdorimi i pompave tė nxehtėsisė;
· Kogjenerimi (prodhim te njėhershėm i nxehtėsisė dhe energjisė)
Fushat e mundshme tė pėrdorimit tė energjive tė rinovueshme tė pėrmendura mė sipėr janė:
· Prodhimi i pėrqendruar i nxehtėsisė dhe/ose fuqisė (pėr Industrinė ose pėr qėllime publike);
· Prodhimi i shpėrndarė i nxehtėsisė dhe fuqisė ( p.sh. ne zonat e izoluara dhe te thella);
· Ngrohja dhe ftohja (pėr objekte masive si godinat publike, qendrat tregtare, shkollat, etj.);
· Prodhimi i lėndėve djegėse biologjike pėr pajisjet e transportit (vaj bimor, lėndė djegėse biologjike pėr motorėt dizel, etanol biologjik, hidrogjen, etj.);
· Trajtimi i ujėrave tė bardha;
· Pompimi dhe grumbullimi i ujit;
· Shkripėzimi i ujit tė kripur pėr furnizimin me ujė;
· Pėr kėrkesa specifike tė bujqėsisė pėr energji (p.sh. pėr tharjen e produkteve, kultivimin e peshkut, etj);
· Sektori i ndėrtimit (koordinimi teknologjive tė prodhimit tė energjive tė rinovueshme me ato tė kursimit tė harxhimit tė energjisė);
· Sektori turistik (p.sh. qendra sportive detare, qendrat e zhytjes, ambientet ēlodhėse, pishina, etj);
1.2. Vlerėsimi i mundėsive tė pėrdorimit e burimeve lokale te energjisė se tė energjive tė rinovueshme pėr zhvillimin e rajonit
Mbėshtetur nė tė dhėnat paraprake tė siguruar nga matjet tona tė parametrave tė nevojshėm pėr vlerėsimin e rezervave energjetike dhe shkallės sė shfrytėzimit tė tyre, kostove tė ndėrtimit dhe shfrytėzimit, kohėn e amortizimit etj, po pėrpiqemi tė japim njė vlerėsim tė pėrafėrt tė potencialeve tė disa nga burimeve tė energjive tė rinovueshme tė rajonit dhe ēmimeve pėr ēdo njėsi energjie.
Do tė kufizohemi nė burimet e mėposhtme tė energjisė:
· Energjia prodhuar nga hidrocentralet e vegjėl;
· Energjia diellore e grumbulluar me anė tė kolektorėve termik;
· Energjia diellore e grumbulluar me anė tė kolektorėt fotovoltaike;
· Energjia e biomasės
· Energjia e erės.
Nė Pasqyrat 2, 3, 4, 5 janė pasqyruar nė mėnyrė tė pėrmbledhur rezultatet tekniko ekonomike pėr secilin nga faktorėt e mėsipėrm respektivisht dhe pėr tė gjithė burimet e mundshme rajonale.
Pasqyra 2 -Tė dhėnat tekniko ekonomike tė prodhimit tė energjisė elektrike nga hidrocentralet e vegjėl rajonalė (2)
Te dhėna teknike Njėsia Matėse Burimi ujor
Palasa Burimi Dhėrmi Pėrroi Borsh Burimi Sasaj Burimi BorshLumi
Prurja l/s 17 152 563 845 1340
Disniveli m 36 64 71 45 50
Rendimenti % 0.75 0.75 0.75 0.75 0.75
Humbjet ne Tubacion % 0.05 0.095 0.1 0.07 0.07
Fuqia kW 43.0 64.8 264.7 260.2 458.4
Prodhimi vjetor i energjisė MW/vit 377 567 2319 2279 4016
Shpenzimet kapitale Euro 150000 200000 700000 700000 1500000
Kohe e shfrytėzimit vite 30 30 30 30 30
Kostoja pėr njėsi Euro/kWh 0.039 0.035 0.030 0.031 0.037
Ēmimi i energjisė nga rrjeti kombtar Euro/kwh 0.055 0.055 0.055 0.055 0.055
Pasqyra 3. -Tė dhėnat tekniko ekonomike tė shfrytėzimit tė energjisė diellore me anė tė kolektorėve termike dhe fotovoltaike
TREGUESIT NJĖSIA MATĖSE SASIA
Fluksi mesatar vjetor i energjisė diellore kWh/m2vit 1468
Sasia mesatare e orėve me diell ore/vit 2442
Fuqia mesatare e energjisė diellore kW/m2 0.6
Koeficienti i thithjes % 90
Sipėrfaqja e kolektorėve diellore te instaluar m2 750
Prodhimi vjetore i energjisė MWh/vit 1100
Kostoja e investimit pėr 1 kW Euro 10000
Periudha e shfrytėzimit vite 25
Kostoja e pėrafėrt pėr njėsi e energjisė Euro/kWh 0.114
Ēmimi i energjisė nga rrjeti kombėtar Euro/KWh 0.055
Pasqyra 4. Tė dhėnat tekniko ekonomike tė shfrytėzimit tė energjisė nga djegia e druve tė zjarrit
TREGUESIT NJĖSIA MATĖSE SASIA
Sasia totale e lendes drusore te pėrdorur M3 1100
Energjia qe ēliron MWh 3100
Sasia e lagėshtisė se biomasės % 25
Ēmimi pėr m3 i lėndės drusore pėr djegje Euro/m3 25
Kostoja krahasuese e energjisė Euro/kWh 0.009
Rendimenti i shfrytėzimit tė energjisė % 90
Pasqyra 5. Tė dhėnat tekniko ekonomike tė shfrytėzimit tė energjisė sė erės pėr prodhimin e energjisė elektrike. Rajoni i Pilurit [3].
TREGUESIT NJĖSIA MATĖSE SASIA
Shpejtėsia mesatare vjetore e erės m/s 6.4
Shpejtėsia maksimale m/s Deri nė 20
Fuqia mesatare e prodhuar nga njė turbinė 100 kW kW 40
Energjia elektrike mesatare vjetore e prodhuar nga njė turbinė MWh/vit 350
Kostoja e investimeve pėr ndėrtimin e njė turbine Euro 200 000
Periudha e shfrytėzimit vite 25
Kostoja e pėrafėrt pėr njėsi Euro/kWh 0.057
Ēmimi i energjisė elektrike nga rrjeti kombėtar Euro/KWh 0.055
1.2 Pėrfundime dhe rekomandime
1. Nga studimi paraprak i burimeve tė energjive tė rinovueshme tė rajonit tė Bregut (Llogora- Dhermi-Himare deri Lukove) rrjedh se vetėm katėr prej tyre kanė vlera praktike dhe leverdi ekonomike pėrdorimi. Sipas kapacitetit energjetik, mundėsisė sė shfrytėzimit dhe efektivitetit ekonomik ato mund tė renditen:
· Energjia prodhuar nga hidrocentralet e vegjėl;
· Energjia diellore e grumbulluar me anė tė kolektorėve termik dhe kolektorėve fotovoltaike;
· Energjia e biomasės
· Energjia e erės.
2. Nė bazė tė rezultateve tė kėtij studimi gjykojmė qė do tė ishte e dobishme tė thelloheshin studimet nė dy nėn zona, nė atė tė Palase-Dhėrmiut dhe atė tė Himarė-Borshit, Figura 1. Pėr shkak tė shpėrndarjes gjeografike tė burimeve tė energjisė sė rinovueshme nė kėto zona parashikohet tė bėhet i mundur ndėrtimi i rrjeteve tė kombinuar tė energjisė tė cilėt lejojnė pėrdorimin e metodave tė optimizmit tė shfrytėzimit tė energjisė.
3. Edhe pse, si sot dhe nė tė ardhmen, furnizuesi kryesor me energji i tė tėrė rajonit do tė mbetet rrjeti kombėtar i shpėrndarjes sė energjisė elektrike, pamundėsia e tij pėr tė plotėsuar nevojat nė rritje tė zhvillimit tė shpejtė tė turizmit nė rajon, (ku brenda disa viteve mendohet tė trefishohet), i bėjnė tė domosdoshme dhe njėkohėsisht me leverdi investimet pėr pėrmirėsimin e shfrytėzimit tė energjive tė rinovueshme lokale. Ato kėrkojnė investime relativisht tė vogla, kėrkojė kohė tė shkurtėr realizimi qė mund tė pėrballohen si nga pushteti lokal ashtu dhe investitorė privat.
Literatura
1. Strategjia Kombetare e Energjise, AKH, Tirane, 2003
2. V. Mustaqi, S. Thodhorjani Climatic Characteristics in Bregu Region IH, 2003
3. P. Berberi, R.Aleti Situation Energytic in Himara Region FGJM, 2003
Permbledhje
Gjate viteve te fundit ne vendin tone ėshtė e qartė prirja ne rritje pėr shfrytėzimin dhe zhvillimin e turizmit verorė e dimėrorė. Riviera e detit Jon zė njė vend tė veēantė pėr nga vlerat dhe bukuritė turistike. Numri i frekuentuesve vendas dhe tė huaj ėshtė shumėfishuar nga viti nė vit, fakt qė ka nxitur interesin pėr investime ne turizėm, hoteleri, shėrbime etj. Nė te njėjtėn kohe, kėrkesa pėr turizėm cilėsorė ka nxjerrė nė pah mungesa ekstreme nė infrastrukturė, mungesa nė sistemet publike tė rruajtjes dhe mirėmbajtjes sė mjedisit, mungesa nė legjislacion, etj, pa tė cilat rrezikohet qė vlerat turistike tė dėmtohen nė njė kohė tė shkurtėr. Shtimi i shpejtė i pėrdoruesve tė energjisė e ka bėrė edhe mė tė mprehtė problemin e sigurimit tė energjisė, qė dhe mė parė ka qenė i mangėt. Pėr tė pėrmirėsuar bilancin energjetik, krahas furnizimit nga rrjeti kombėtarė i energjisė elektrike qė ėshtė dhe do tė mbetet furnizuesi kryesorė me energji i tė gjithė rajonit, vėmendja duhet drejtuar edhe ndaj burimeve alternative, kryesisht atyre tė rinovueshme. Nė studim pasqyrohen vlerėsime, tė mbėshtetura nė matjet tona, pėr kapacitetet energjetike tė shfrytėzimit tė burimeve ujore, energjisė diellore, energjisė sė erės dhe asaj tė biomasės.
Nė studim ėshtė analizuar situata energjetike nė zonėn e bregdetit Llogora Dhėrmi Himarė, burimet, nevojat dhe plotėsimi i sotėm i tyre, parashikimi pėr zhvillimet e ardhme, kapacitetet dhe mundėsitė rajonale pėr shfrytėzimin e burimeve alternative tė energjisė duke u pėrqendruar mė shumė nė ato tė rinovueshme.
Per te ardhmen mbetet per te bere nje optimizim per perzgjedhjen e perparesive te shfrytezimit te energjise se rinovueshme per te mundesuar shfrytezimin e ketyre burimeve bazuar ne nje menaxhim ekonomik efektiv.
Abstract
During the last years in our country is obvious the inclination increase for the utilization and development of the summer and wintry tourism. The Riviera of Ionian see get a special place of the touristy values and beauties. The number of native and foreigners frequenters is multiplied year in year, fact that has stimulated the interest for investments in tourism, hostelry, services etc. In the same time, the demand for qualificative tourism has shown extreme lacks in infrastructure, lacks of preservation and maintenance of the ambient in the public systems, lacks in legislation, etc, without which the values of tourism are damaged in a short time. The rapid increase of energy users has done even more immediate the problem of energy security that even before has been deficient.
To improve the energetic balance, paralleling the providing from the national network of electric energy
that is and will remain the main providing with energy of all region, the attention must be directed also to the alternative sources, mainly those renewable.
In this study is analyzed the energetic situation in the coasting zone of Llogara Dhermi Himare, the today fulfillment of sources, needs, the prevision for the future development, the regional capacities and possibilities for the exploitation of the alternative energy sources by focusing mostly in those renewable. In this study are reflected valuations, supported by our measures, for energetic capacities of exploitation of watery sources, solar energy, wind energy and bio measure.
A detailed study connected with the optimal choices of the kind of renewable energy would be the base to invest in the respective sources of energy.
Figura 1 -Rajoni i Bregut Jonian, objekt studimi per mundėsinė e pėrdorimit tė energjive tė rinovueshme
Figura 2 - Pamje e hidrocentralit tė vogėl nė Dhėrmi, tani i braktisur
Figura 3
-Pamje e Burimit te Potamit, Dhėrmi
Figura 4
-Zona Spile-Himarė e pare nga lart (nė Pilur) ku
potenciali (shpejtesia) i eres eshte maksimal.
MENDIME RRETH ORGANIZIMIT TE SHERBIMIT SHENDETESOR NE KRAHINEN E HIMARES
Niko Nesturi, Sotir Dhimolea, Jani Gjoka, Thoma Kumiu
Historikisht nė Palesten e lashtė dhe nė Himarėn e vjetėr, pėr shėrimin e tė sėmurėve qė vuanin nga sėmundje tė ndryshme si dhe pėr trajtimin e plagėve janė shfrytėzuar barėra tė ndryshme dhe mjetet natyrore tė shėndetėsimit (dielli, ajri, uji, balta). Njihen shumė kombinime infuzesh (ēajra) dhe dekokte qė pėrgatiteshin nga kombinimi nė raporte tė pėrcaktuara tė luleve, gjetheve, rrėnjėve dhe lėvozhgave tė bimėve tė ndrryshme, si dhe pėrdorimi i vajit tė ullirit, dhjamit tė cjapit e tė dashit, lėngu i rrushit,rakia etj..
Nė kėtė drejtim ndihmonte pozita gjeografike e trevės (bregdetare mesdhetare dhe ajo malore, duke u dhėnė mundėsia banorėve tė pėrdornin nė maksimum faktorėt natyror tė shėndetėsimit (rrezet e diellit, ujin e detit, rėrėn e sidomos kumin dhe baltėn) pėr kurimin e sėmundjeve tė kyēeve. Po ashtu ėshtė njohur prej kohėsh roli i ajrit tė pastri i Qafės sė Llogarasė nė shėrimin e sėmundjes sė tuberkulozit.
Nė Palasė-Dhėrmi prej kohėsh ėshtė pėrdorur edhe lymfa e drurit tė arrės, origjinėn e sė cilės nuk e kemi gjetur. Limf pėrftohej nga vendosja nė shishen e vajit tė njė rrėnje arre, tė pa shkėputur nga trungu, nė muajin nėntor-dhjetor dhe marrja e lymfės nė muajt-mars-prill, duke e pėrdorur atė kundėr sėmundjeve reumatizmale, duke e pirė ose me fėrkim. Metodė qė mbėshtetet ne fenomenin e osmozės.
Po ashtu nė tė gjitha fshatrat ėshtė pėrdorur nga tė sėmurėt kardiak ēaji me bar blete. Ndėrsa gjethet e borzilokut (vasiliko) janė pėrdorur kundėr dhjamosjes si dhe nė sėmundjen e shkėndijės sė syrit (1-2 pika lėng nga shtrydhja e gjetheve tė borzilokut). Dhėrminjasit kanė pėrdorur dekoktin e pėrgatitur nga zierja e lėvores sė drurit tė goricės nė dhimbjet e stomakut dhe kundėr djersitjes sė madhe tė kėmbėve dhe po ashtu ēaj me kokrat e gjėmbaēi tė gomarit pėr ēbllokimin e urinės etj.
Plagėt e shkaktuara nga shpata, shtiza dhe nga armėt e zjarrit, familjarėt pėrgatisnin pomada tė shkėlqyera me pėrzierje tė dhjamit tė cjapit me lule shtogu ose lule fshashėri.
Nga sėmundjet mė tė njohura prej tė vjetėrve kanė qėnė:
n PUNTA (tė ftohtit )
n PLEVITI (grumbullim uji nė mushkėri).
n Tuberkulozi
n Canceri (carqino)
n Bllokimi i urinės etj.
Pėr trajtimin e tyre pėrdoreshin - Fėrkimet me vaj,me krip, mė vonė edhe me raki , pėrzierje; ventuzat, madje edhe ēarja e tyre me brisk pėr nxjerrjen e gjakut tė keq; pėrdorimi i kripės sė nxehtė nė sėmundjet e kyēeve ( reumatizmit); mbėshtjellja me lesh tė palarė; - Mbulimi i trupit me rėrė tė nxehtė etj.
Rreth vitit 1906, mjeku popullor Ilia Konomi ( 1852-1918) ka kryer njė ndėrhyrrje kirurgjikale shumė tė komplikuar,me sukses,nė njė plagė nė kokė,duke bėrė qepjen e cipave tė trurit, tek ish adoleshenti I asaj kohe -A.Billa,me agrafe tė improvizuara dhe duke e dezinfektuar me raki tė fortė. Pra, nė trevėn e Himarės ka patur mjeshtra edhe nė fushėn e mjekėsisė.
Eshtė fakt i njohur se nė vitet 20 tė shekullit tė kaluar nė fshatrat e Himarės ka patur shumė mjekė tė diplomuar. Kėshtu nė Dhėrmi kishte 5 doktorė, 11 me institut tregėtar dhe 9 mėsues.Ndėr ta pėrmėndim:dr.Milo, dr.Stefan Pano, dr.Zhupa, dr.Simonidhin. Nė Vuno kishte 10 doktorė,31 me Institut tregėtar dhe 13 mėsues,ku dallohej dr.Athanas Grillo. Nė Himarė kishte 11 doktorė, si dr. Rexho, dr. Kaēelano-Dėshmor i Atdheut etj.
Mė vonė mbaruan studimet mjekėt e shquar, at e bir Mihal e Prof. Petro Cani (Shef i kirurgjisė dhe Nderi i qarkut tė Vlorės). Nė vitin 1932 mbaroi studimet dr. Lluka Dhimolea, i cili u bė edhe Kryeinspektori Sanitar Shtetėtor i Shqipėrisė, dr. Akile Milo, dr.Stefan Gjoni qė tėrė jetėn e tij shėrbeu nė Krujė, ndėrsa dr. Lluka Muēo ishte shumė i nderuar dhe i respektuar nė Berat.
Nga Vunoi duallėn mjekėt e shquar si:
n dr. Pavllo Pavli, ish drejtor i drejtorisė sė mjekimit nė Ministrinė e Shėndetėsisė dhe profesor i mjekėsisė ligjore nė Fakultetin e Mjekėsisė;
n dr. Perikli Sheti-kirurgu i talentuar, kandidati i parė i Shkencave Mjekėsore, pedagog nė Fakultetin e Mjekėsisė;
n dr. Pavllo Milo njohės i mirė i organizimit shėndetėsor etj.
Po ashtu me devocion punuan mjekėt himariotė: dr. Kosta Kutulla, dr.Vangjelo Veizi (Grillo), mjekja e parė bregdetase-pediatre dhe pedagoge e njohur, dr.Evriadhi Goro-qė drejtoi pėr 35 vjet shėrbimin shėndetėsor tė zonės, sė bashku me dr.Zaho Mėniko, dr.Spiro Buta , dr.Arqile Caci dhe dr. Filip Janila.
Vlen tė theksojmė se nė spitalin e Himarės (ngritur qė nė vitin 1936) dhe nė tė gjithė trevėn,qysh nė fillim tė viteve tridhjetė tė shekullit tė kaluar, e deri mė sot kanė dhėnė kontributin e tyre tė madh :dr. Mihal Cani nga Kudhėsi, dr.Kalam Tako nga Pėrmeti, dr.Mihail Muka nga Durrėsi, dr.Vangjelo Veizi (Grillo), dr.Evriadhi Goro, dr.Spiro Buta, tė tre nga Himara ,dr. Arqile Caēi nga Palasa, dr.Filip Janila e dr.Aleksandra Gjikopulli nga Dhėrmiu, Zaho e Vasil Mėniko etj.
Nė tė njėjtėn kohė nuk duhet harruar puna plot pasion e ndihmės mjekut pėrmetar, Qani Isa Xhezo, dhėndėr nė Himarė, i cili jo vetėm qė drejtoi me kompetencė tė plotė disa vjet rresht spitalin e Himarės, por pėrfundoi me sukses edhe studimet e larta nė Fakultetin e Mjekėsisė, nė njė moshė madhore.
Kontribut tė madh kanė dhėnė edhe mjekėt praktik e popullor pa diplomė ,siē i quante populli si dhe kuadrot e mesme mjekėsore. Ndėr ta pėrmėndim Ilia Konomi, Pavllo Vreto, infermierėt e vjetėr Kozma Nesturi (Hero i Punės dhe Nderi I Qarkut tė Vlorės), Koēo Kristofori, Mihal Lani, Ilia Gjergji dhe Ilia Kokuri nga Palasa, tė cilėt kanė dhėnė njė kontribut tė madh nė Spitalin Psikiatrik tė Vlorės.Po ashtu Llambro Gjidede, ish-anėtar i shtabit tė ushtrisė nacional ēlirimtare nė spitalin partizan nė Ramicė, qė mė vonė nazistėt e internuan nė Kampin e Prishtinės.
Njė ndihmesė tė madhe kanė dhėnė edhe farmacistėt e vjetėr e me shumė pėrvojė, tė cilėt ishin mjeshtra nė pėrgatitjen e ilaēeve nga mė tė ndryshmet. Ndėr ta kujtojmė zotėrinjtė Irakli Rexho nga Himara, Vasil Kiēo Jorgji, Koēo Kiēo Jorgji dhe Vasil Qirici Kocani nga Dhėrmiu etj.
Ndėrsa pas ēlirimit kuadrot e mesme u shtuan duke shėrbyer nė vėnde tė ndryshme. Ndėr ta pėrmėndim zotrinjtė e nderuar: Thoma Kokuri, Kiēo Nesturi -veteran dhe invalid i LNCl, Sokrat Nesturi-depistuesi pėr tuberkulozin nė krahinė;Theotoq Gjergji-stomatologu i parėi krahinės duke shėrbyer 50 vjet rresht nė Himarė, Thoma Gjikopulli, Foto Grillo, Pirro Kristofori, Shana Thana,Vangjeli e Katina nė Himarė, Telua nė Qeparo e deri tek mė tė rinjtė e tė rejat qė vazhdojnė aktivitetin e tyre shumica e tė cilėve aktualisht tė emigruar ,sidomos nė Greqi.
Vlen tė theksojmė se nė fund tė shekullit tė XX nga Himara ishin 118 mjekė, prej tė cilėve 17 me tituj shkencor (profesor dhe doktor tė shkencave mjekėsore) si dhe mbi 300 kuadro tė mesme, duke shėrbyer nė tė gjithė territorin e Shqipėrisė. Shumė prej tyre u bėnė specialistė shumė tė zotė dhe drejtuan me shumė kompetencė.
Kėshtu krahas Prof. Petro Canit, dr.P.Pavli, dr.A.Milo, dr.P.Milo, dr.P.Sheti, qė punuan nė Tiranė, pėrmėndim: N.Nesturi nė Mirditė, S.Kokuri nė Tropojė, A.Gjini e Dh.Bendo nė Pukė, S.Dhimolea nė Gramsh, J.Guma nė Sarande, Jaso Lazari nė Skrapar, A.Nika, K.Pavli, N.Gjikopulli, L.Dhimolea, F.Billa, T.Koēi, M.Billa, P.Loli,
Ll.Gjidede, Ll.Bala, N. Dhima, L.Gjergji, T.Koēi, Artan Bala, Spiro Dhima etj., nė Vlorė, A.Ēaēi nė Memaliaj, Kristo Gėrdhuqi stomatolog nė Lushnjė, Vasil A.Tato nė Fier; Vasiliqi Milo(Lezo) nė Sarandė; K.Duni, V.Kashta nė fshatrat e Vlorės, L.Muēo, P.Papai, Th.Neēo, Petraq Th.Jani dhe A.Koka nė Berat ; A.Konomi nė Kuēovė, S. dhe E.Pavli, P.Vasili, O.Koēo, V.Baka, L.Liza, Dh.Fotiadhi, G. Pano, F.Gjika, N. Milo (Rambi), L. Milo (Konomi), F.Gjika, Harilla Aleksi(Papajorgji) ish-i- internuar nė kampet e pėrqėndrimit nga fashistėt, A.Mato, Genci Pano nė Tiranė etj.; Thanas Kulo, Ardit Duni, Edi Gjikopulli, Vilson Ruci, nė Spitalin e Pėrgjithshėm Ushtarak, Th. Burbo nė Laē, K.Cani e L. Konomi pėrkatėsisht nė Spitalin Infektiv dhe nė Ortopedi nė Tiranė e shume tė tjerė.
Vetėm Himara nė fillim te viteve 90-tė kishte njė spital me 40 shtretėr, me patologji, pediatri e mikrokirurgji, kishte edhe 3 shtėpi lindjeje, 3 farmaci, 3 klinika dentare, 6 ambulanca kėshillimore, Pik kunder tbc, Kabinet tė Edukimit Shendetėsor, 11 ēerdhe pėr fėmijė. Nė to shėrbenin 60 punonjės tė shėndetėsisė, prej tė cilėve 11 mjekė. Himara ishte ndėr zonat me treguesit mė tė mirė shėndetėsor. Po thuajse u eliminuan sėmundjet ngjitėse, tėrė banorėt u depistuan dhe u dispanserizuan, pėr 18 vjet rresht nuk pati asnjė vdekje tė fėmijėve 0-1 vjeē, dhe jeta mesatare e njerėzve arriti nė 79 vjeē( 77 meshkujt dhe 83 femrat), u bėnė studime pėr sėmundshmėrinė e zonės duke nxjerrė dhe faktorėt predispozues. Kėshtu studimet treguan pėr predominimin tė sėmundjeve kardiovaskulare, sidomos i HA, diabetit mellitus etj. dhe si faktorė dilnin pėrdorimi I pijeve alkoolike, i duhanit, i brumėrave dhe i kripės.
Periudha e gjatė dhe e vėshtirė qė po kalon vėndi ynė, emigrimi i mbi 80% tė popullsisė tė trevės, reformat gjysmake tė bėra deri tani, mos-kthimi i pronave pronarėve tė ligjshėm etj., kanė bėrė qė aktualisht shėrbimi shėndetėsor nė Himarė, tė mos u pėrgjigjet kėrkesave tė kohės dhe sidomos ekonomisė sė tregut dhe njė zone me pėrparėsi turistike.
Aktualisht nė Qendėr tė Himarės ka njė Qendėr Shėndetėsore me repartet e reanimacionit, urgjencės, trajtimit ditor pėr tė rritur e pėr fėmijėt, me laborator klinik dhe me repart lindjeje. Por ajo ka mungesa tė mėdha nė mjedise, mjete e aparatura, madje deri para njė viti nuk kishte as dhe njė telefon pėr tė kėrkuar ndihmė urgjente, nė njė kohė qė gjatė kėtij sezoni turistik Himara pati mbi 30 mijė pushues.
Njėkohėsisht ka edhe njė ambulancė tip 2 nė Dhėrmi dhe 6 ambulanca tip-1 nė fshatrat Kudhės, Pilur, Vuno, Ilias, Kondraq dhe Palasė. Pozitive ėshtė se ndėrtesat e ambulancave tė fshatrave janė ndėrtesa tė reja, gjatė dy viteve tė fundit qė Bashkia e Himarės po drejtohet nga z. Vasil Bollano. Gjithashtu Qendra Shėndetėsore ėshtė e pajisur edhe me telefon, pėr tė kėrkuar ndihmė nė ēdo kohė (tel.nr.+ 355- 0393-2296). Po ashtu Farmacia e Qendrės nė Himarė ka telefon me nr. +355-o69 2636344.
Nė gjithė zonėn shėrbejnė vetėm 20 punonjės shėndetėsie, pra 3 herė mė pak, se deri nė vitet nėntėdhjetė, e konkretisht janė 4 mjek, prej tyre 3 nė kėshillimoret e nėnės e tė fėmijės, 15 mami-infermiere, 1 laborante, krahas 2 sanitareve dhe 1 shofer.
Pozitiv ėshtė edhe fakti se edhe gjatė 13 viteve tė fundit nuk ka patur asnjė vdekje nė fėmijėt e moshės 0-3 vjeē.
Vėmėndja kryesore e veprimtarisė sė shėrbimit shėndetėsor tė zonės ėshtė pėrqėndruar nė keto drejtime :
-nė edukimin shėndetėsor tė banorėve
-nė imunizimin e popullatės
-nė profilaksinė e hershme
-nė mjekimin nė kohė tė tė sėmurėve
Treva ka ende probleme sidomos mbi gjėndjen higjieno-sanitare, e nė veēanti rreth mbetjeve dhe plehrave urbane, ku ato janė tė shpėrndara nė vend e pa vėnd, duke ndotur shumė mjedisin. Po ashtu ende nuk ka kanalizime pėr ujrat e zeza si dhe pėr ato tė bardha, ku WC janė me gropa etj. Mė problematike paraqiten zona ePotamit, e ish-kampit tė punėtorėve tė Dhėrmiut dhe Qeparoi.
Mungon shėrbimi veterinar,ku pėr tu theksuar ėshtė se vetėm gjatė 11 muajve tė vitit 2005 nė zonė ka patur 4 raste tė reja me sėmundjen e Brucelozės. Negativisht ndikon edhe mungesa e therrtores, mos furnizimi i rregullt me ujė etj. Ndėrsa nė aspektin shėndetėsor zona ka nevojė edhe pėr shėrbimin radiologjik dhe pėr njė laborator biokimik.
Mbėshtetur nė kėto probleme tė mėdha shqetėsuese dhe nė resurset qė ka treva jonė, mendojmė se pėrspektiva dhe zhvillimi i shėrbimit shėndetėsor nė tė ardhmen tė riorganizohet nė kėto tri drejtime:
1 -Nė qendėr tė Himarės dhe nė tė gjitha fshatrat e zonės.
2-Nė pikat turistike (duke filluar nga Dhralea e deri nė Qeparo).
3-Organizimi i shėrbimit shėndetėsor tė mbėshtetet nė largėsinė nga Vlora, qėndra mjekėsore e specializuar rajonale.
Pėr sa sipėr strategjia, ristrukturimi dhe planifikimi i shėrbimit shėndetėsor duhet tė bazohet:
a- Nė shtrirjen gjeografike tė zonės dhe nė numrin e banorėve , pėr qendrėn e Himarės, pėr secilin fshat dhe pėr secilėn pikė turistike.
b- Nė sėmundshmėrinė e zonės dhe nė veēoritė epidemiologjike tė saj, sidomos nė sėmundjet e zėmrės e tė enėve tė gjakut, tė mėlēisė, tė stomakut, ato onkologjike, nė aksidentet e traumat etj.
c- Nė urgjencėn mjekėsore, nė mjetet e komunikimit, tė telekomunikacionit, nė aparaturat e reaminimit dhe nė specializimin e personelit nė kėto fusha. Kėto tė shihen si pėr banorėt e ēdo fshati dhe pėr pushuesit vėndas e tė huaj.
Ndėrtimi organizativ i shėrbimit shėndetėsor
Grupi i punės mendon qė nė Qendėr tė Himarės,tė ngrihet njė Qendėr Mjekėsore polivalente, parandaluese, diagnostikuese dhe mjekuese. Ajo tė pėrmbajė specialitetet patologji, pediatri, obstetrikė-gjinekologji, mikrokirurgji, laborator klinik e biokimik, stomatologji, farmaci dhe njėsia e urgjencės mjekėsore. Personeli tė pėrbėhet nga mjekė, mami-infermierė, laborant, stomatolog, farmacist. Nė ēdo fshat tė ketė ambulancė-kėshillimore. Nė fshatrat e mėdha tė ketė mjek e infermierė, ndėrsa nė fshatrat e vogla tė ketė mami-infermiere, duke shkuar mjeku nė ditė tė caktuara .
Mjekėsia e turizmit- si bazė kryesore tė jetė shėrbimi i urgjencės sė pėrgjithshme, pėr banorėt dhe gjatė sezonit turistik edhe pėr pushuesit.
· Tė ketė Njėsi tė Ndihmės sė Shpejtė pėr urgjencat nė det
· Tė ketė mjetet e komunikacionit si autombulanca, motoskafė tė pajisura me valixhe- ēanta tė urgjencės, si dhe mjete tė telekomunikacionit.
· Burimet financiare mendojmė tė jenė nga -shteti, Ministria e Shėndetėsisė, Bashkia e Himarės, bisnesmenėt vėndas, komuniteti dhe programet e pėrbashkėta me organizatat e institucione tė ndryshme ndėrkombėtare.
Aktiviteti i shėrbimit mjekėsor dhe lidhjet e tij me turizmin tė fokusohen, sidomos nė :
· Vlerat mjekėsore tė turizmit klimaterik, bregdeti, fshati dhe klima malore
· Vlerat mjekuese tė zonės bregdetare -helioterapia, hidroterapia, banjot e rėrės, masazhet, kalitja fizike.
Kėshtu kėto metoda do tė ndihmojnė tė hidhin bazat e turizmit historik duke rritur pėrfitimet mjekėsore sė bashku me ekoturizmin dhe bioturizmin.
Rreziku i degradimit tė mjedisit dhe hartimi i njė strategjie pėr ruajtjen e bregdetit nė Himarė dhe bregdet
Kozma Kocani, Genti Kromidha, Nihat Dragoti
Drejtoria e Pėrgjithshme e Shėrbimit Pyjor
HYRJE
Zona bregdetare shqiptare, pėrbėn hapėsirėn mė tė rėndėsishme e mė tė vlefshme nga pikpamja e zhvillimit dhe cilėsisė sė mjedisit. Si e tillė ajo ėshtė konsideruar pasuri e madhe vlerash tė burimeve natyrore, biodiversitetit, trashėgimisė historike, kulturore, arkeologjike e turistike, tė cilat duhen konservuar, mbrojtur dhe zhvilluar. Gjatė periudhės sė tranzicionit, ky rajon ėshtė stresuar nga trysnia e njė zhvillimi ekonomik kaotik dhe migrimi i pakontrolluar i popullsisė.
Rajoni i bregdetit Jugor karakterizohet nga njė larmi e madhe habitatesh natyrore, pyje, kullota, pemė frytore, ullishta e agrume, me plazhe shkėmbore, grykėderdhje lumenjsh e pėrrenjėsh, etj. Nė disa pjesė tė tij ka zona relativisht tė paprekura ekollogjikisht, tė cilat kėrkojnė njė kujdes e vėmendje tė veēantė nga organet qėndrore shtetėrore dhe njėsitė e qeverisjes vendore pėr ruajtjen e pėr njė pėrdorim tė qėndrueshėm tė tyre.
Tabela e Pėrdorimit tė Territorit
Nr Emėrtimi Sipėrfaqia Ha % ndaj totalit
1. Fletorė tė pėrzier 4.021, 76 12,44%
2. Dushkaja gjėthembajtėse 1.710,86 5,29%
3. Dushkaja gjėtherėnėse 489,59 1,51%
4. Tokė me bimėsi pyjore (fletorė) 204,52 0,63%
5. Tokė me bimėsi pyjore 5.662,84 17,52%
6. Makie mesdhetare 4.185,20 12,95%
7. Halorė 2.063,30 6,38%
8. Halorė tė rrallė 652,41 2,02%
9. Kullota 5.694,76 17,62%
10. Ullishte 4.247,36 13,14%
11. Urbane e pėrzier me tokė bujqėsore 217,48 0,67%
12. Plazh/Zall 83,40 0,26%
13. Tokė e zhveshur 3.084,78 9,55%
TOTALI 32.318,26 100,00%
Mjedisi natyror pėrgjatė rajonit bregdetar tė Himarės ėshtė nė gjėndje tė mirė ekologjike dhe tepėr produktiv. Megjithatė ka pak ndotje nga burimet industriale. Mundėsitė e rajonit bregdetar janė: zhvillimi turistik, bujqėsia, pylltaria dhe peshkimi.
Kėrcėnimet nė rajonin bregdetar tė Himarės identifikohen nga mungesa e kontrollit tė shpėrndarjes tė ujrave tė ndotur dhe nga mungesa e trajtimit tė tyre, tė ujrave tė zeza, tė mbeturinave pėr shkak tė urbanizimit e tė zhvillimit kaotik tė zonės me pėrparėsi zhvillimi tė turizmit dhe mungesa e njė plani urbanistik pėr zonėn.
Ujėrat e pastra tė gjirit tė Himarės, Dhėrmiut e Palasės, ndonėse jo nė pėrmasat e zonave tė tjera bregdetare tė Shqipėrisė, kanė filluar tė ndoten si rrjedhojė e presionit turistik tė pakontrolluar nga pikpamja mjedisore. Problem pėrbėn dėmtimi dhe degja e pyjeve e tė kullotave, grumbullimi pa kriter i bimėve mjekėsore, gjuetia e kafshėve dhe shpendėve tė egra, peshkimi illegal, veēanėrisht me dinamit, etj,.
Zhvillime turistike ka nė qytetin e Himarės, Palasė, Dhėrmi, Vuno, Qeparo, etj, tė cilėt kanė nevojė pėr pėrmirėsime nė rrugė, infrastrukturė, furnizim me ujė, kanalizime, energji, telekomunikacion, trajtim mbeturinash pėr zhvillimin e njė turizmi tė qėndrueshėm.
Shpyllėzimet dhe diegja e pyjeve e kullotave ka shkaktuar rritje nė sedimente, tė cilat krijohen prej tokave pyjore dhe bujqėsore Gjatė shtrengatave me shi. Degradimi i mjedisit dhe turizmi bregdetar i paplanifikuar shkaktojnė shqetėsime e pėrndjekje nė florėn dhe faunėn e egėr tė zonės. Kjo gjė ka ndodhur si rezultat i mungesės sė njė administrimi tė koordinuar, i njė autoritet rregullues dhe i mekanizmave pėr zbatim.
Zhvillimi i kontrolluar i turizmit nė kėtė rajon, sjell pėrmirėsim tė infrastrukturės tė cilat lidhen dhe me zhvillimin e ekonomisė sė Himarės. Kjo do tė pėrqėndrohet me shumė nė zonat e urbanizuara tė Himarės. Nė planet e ardhshme tė administrimit, duhet tė pėrfshihet restaurimi dhe ruajtja e biodiversitetit dhe e konservimit tė natyrės, pėr tė minimizuar ndikimet negative nė kėtė zonė. Pėrmirėimet krysore nė sistemin e infrastrukturės ekzistuese do tė identifikoheshin me portet me mjete transporti tė pėrmirėsuara dhe tregtare e turistike brenda pėr brenda rajonit dhe nga Himara pėr nė pjesėt e tjera tė bregdetit tė preferuara pėr turizėm e vizitorėt, pėr nė Sarandė, Vlorė, Durrės, Korfuz, etj,. si nė pėrmirėsimin e shėrbimeve tė tjera.
Pėr rajonin bregdetar tė Himarės ėshtė i nevojshėm njė plan mbrojtės tė biodiversitetit, i nevojshėm pėr tė identifikuar njė serė mundėsisht tė zonave tė mbrojtura, duke u bazuar nė kėrkesa tė ndryshme ekologjike. Konservimi i natyrės dhe i biodiversitetit duhet tė sigurojė njė platformė pėr tipet e turizmit dhe tė ndėrhyrjeve nė infrastrukturė tė pėrshtatshme me mbrojtjen e mjediseve tė marinės, tė bregdetit, tė tokave bujqėsore, tė pyjeve e kullotave.
Rajoni i Himarės pėrbėhet nga fshatrat : Palasė, Dhėrmi, Vuno, Ilias, Himarė, Kudhės, Qeparo, Pilur dhe nga bashkia e Himarės. Trashėgimitė kulturore dhe arkeologjike gjėnden nė Dhėrmi, Palasė, Vuno, Himarė, Qeparo, Pilur, Kudhėz, e Iliaz, duhen evidentuar dhe ruajtur mirė. Kėto trashėgimi japin njė mundėsi tė madhe pėr zhvillimin e rajonit tė Himarės qė lidhet me tregun e turizmit kulturor, tė ekoturizmit dhe ato argėtuese, shlodhėse e sportive.
Mjedisi natyror i Himarės duhet i parė si bashkėsi e shumė faktorėve, jo vetėm topografike dhe pozicioni gjeografik, por i lidhur ngushtė me tė gjithė komponentet qė e pėrbėjnė atė. Perspektiva e zhvillimit tė kėtij rajoni ėshtė e lidhur ngushtė me gjėndjen e mjedisit qė e rrethon dhe impaktet qė krijon njeriu si rezultat i zhvillimit.
Duke i parė pėrgjegjėsit qė kemi pėr atė ēka do tu trashėgojmė brezave, nė material trajtohet gjerėsisht mjedisi nė pėrgjithėsi dhe problematika e bashkėekzistencės sė njeriut nė ruajtjen e ekuilibrave natyrore tė rajonit tė Himarės.
Nė material janė trajtuar detyrimet e shtetit Shqipar dhe te qeverisjes vendore qė kanė tė bėjnė me mbrojtjen e mjedisit, zhvillimin e qėndrueshėm si njė nga detyrimet e ligjshme pėr tu pėrfshirė nė Bashkimit Evropin. Pėrvoja nė kėto vitet e fundit, ka sjellė ndryshime tė koncepteve pėr to, por duhet kėmbngulur pėr zbatimin e tyre, sipas njė vizioni tė ri. Tė gjithė faktorėt e mėsipėrm zvogėlojnė ndjeshėm ndikimet negative nė mjedisin natyror, i japin pėrparėsi krijimit dhe ruajtjes sė njė mjedisi sa mė tė shėndetshėm, duke e konsideruar atė si burimin tė pazėvendėsueshėm tė mirėqenies dhe pėrparimit tė rajonit.
I. Karakteristikat e pėrgjithshme fizike.
Himara ndodhet nė pjesėn Jug-Perėndimore tė Shqipėrisė, nė Krahinen Malore Jugore (KMJ). Ka pozitė tė favorshme gjeografike, pasi gjėndet nė kryqėzimin e rrugės kryesore tė rivieres shqiptare dhe me botėn e jashtėme, nėpėrmjet detit. Bregdeti ėshtė i lartė, shkėmbor, ku mbizoteron mali i Ēikės. Plazhet dhe gjiret mė kryesore janė: i Palasės, i Vunoit, i Dhėrmiut, i Jalės, i Himarės dhe i Qeparoit.
Relievi ėshtė kryesisht malor, nė masėn 80%, kushtėzon shpatin si element mbizotėrues. Dallohet pėr ndėrthurjen e larmishme tė elementeve tė tij, mal, lugina, pllaja, etj,.
Si vend mesdhetar, Himara pėrfshihet nė zonėn klimatike mesdhetare, me dimėr relativisht tė shkurtėr, tė butė e shumė tė lagėsht, dhe me verė tė gjatė, tė nxehtė e shumė tė thatė. Rreshjet pėrbėjnė faktorin klimatik mė pėrcaktues pėr erozionin. Pėrqėndrohen kryesisht nė gjysmėn e ftohtė tė vitit. Sipas studimeve rezulton se thatėsira, qė ėshtė njė nga faktorėt kryesore tė shkretėtirizimit, mesatarisht zgjat rreth 4-5 muaj. Rrjeti hidrografik, nuk ėshtė shumė i dendur, pėrbėhet nga rrjedhje tė pėrkohshme, tė cilat me rėnien e rreshjeve transformohen me shpejtėsi nė rrjedhje tė vrullshme dhe po aq shpejt niveli i tyre ulet deri sa ato shterojnė. Tokat dallohen pėr rezistencė jo tė njėjtė ndaj erozionit. Kjo varet nga pėrmbajtja nė humus, nga struktura e tyre etj,. Bimėsia ėshtė faktori kryesor pėr mbrojtjen e tokės. Pylli, kullota, livadhi, bimėt e arave, drurėt frytor, ullishtat, agrumet, etj, ndihmojnė nė zvogelimin deri nė minimum tė gėrryerjes sė tokės e shkretėzimin e mjedisit.
II. Karakteristikat e pėrgjithshme ekologjike.
Rajoni ėshtė i mbuluar me bimėsi tė ndryshme: pyjore, kullotė, pemtore, ullinjė, agrume e bimėsi mjekėsore e tanifere. Por roli i tyre mbrojtės pėrsėri ėshtė i kufizuar. Larmia e formave tė relievit e petrografisė, tė tipit tė tokave, nė kushtet e klimės mesdhetare kushtėzojnė vegjetimin e njė flore tė pasur, kryesisht mesdhetare. Flora e fauna (biodiversiteti) pėrfshijnė njė numėr llojesh e subllojesh endemike, ballkanike e mė gjerė, duke renditur rajonin midis vendeve me biodiversitet tė lartė pėr sipėrfaqen disponibėl. Po kėshtu, karakterizohet edhe nga njė llojshmėri tė ekosisteme unike pėrfaqėsues e gati tė virgjėr, tė cilėt janė tepėr tė vlefshėm pėr sa i pėrket ndryshueshmėrisė natyrore dhe biologjike; nga shoqėrimet mesdhetare e submesdhetare; nga pėrrenjėt, gropat, majat, qafat, kanionet, ujėvarat, bashkėsitė dhe habitate tė tjerė gjatė bregdetit e nė thellėsi tė tij, etj,. Diversiteti biologjik pėrfshin edhe burimet natyrore e biologjike tė pėrdorimit pėr qėllime tregtimi, ekonomike, mjekėsore/shėndetėsore etj., si prodhimet e dyta tė pyllit, bimėt mjekėsore, aromatike, tanifere e eterovajore, etj, dhe ato jotregtare/ekonomike pėr pėrfitime turistike, ripėrtėritėse dhe mjedisore.
Kėrcėnimet ndaj biodiversitetit janė evidente edhe gjatė kėsaj periudhe tranzicioni. Mjaft ekosisteme, kryesisht ata pyjor, kullosor dhe ata detar e bregdetar, janė tė kėrcėnuar. Pėr tė parandaluar humbjet e mėtejshme tė biodiversitetit, krahas hartimit tė njė strategjie pėr rajonin, kėrkohet dhe njė plan veprimi i plotė konservimi e zhvillimi ndėrsektorial, nėpėrmjet mbėshtetjes dhe krijimit tė rrjetit pėrfaqėsues tė Zonave tė Mbrojtura, si mė pėrfaqėsuesi pėr biodiversitetin dhe mbrojtjen e natyrės.
III. Vlerat mjedisore.
Variabiliteti i jetės ėshtė mjaft kompleks, ka ndryshuar nė mėnyrė dramatike gjatė kohės dhe pėrhapet jo nė mėnyrė uniforme nė hapėsirė. Vlerat e mjedisit mund tė ndahen nė dy kategori: (i)vlera tė pėrdorshme dhe (ii) vlera tė pa pėrdorėshme. Kėto kategori nuk janė gjithmonė tė ndara mirė, veēanėrisht kur diskutohen vlerat e brėndėshme (tė qėnėsishme) tė mjedisit, por ato janė ndihmuese pėr derisa mendojmė kufizimet e tyre.
1. Vlera e pėrdorimit direkt.
Rrjedhim nga roli i drejtpėrdrejt i burimeve biologjike nė konsum ose prodhim. Shkalla e shfrytėzimit tė mjedisit ėshtė e madhe dhe shumėfishėt. Megjithatė tė vlerėsohet plotėsisht vlera e mjedisit ėshtė praktikisht e pamundur. Tipet e shfrytėzimit tė vlerės direkte tė pėrdorimit tė mjedisit mund tė klasifikohen nė disa grupe:
a. Ushqimore. Mjedisi siguron ushqim pėr njėrzit nė format qė pėrfshijnė mishin, frutat, zarzavatet, plotėsuesit e ushqimeve nė formėn e ngjyruesve, aromatizuesit dhe konservuesit. Kėto mund tė vijnė nga burime tė egra ose tė kultivuara. Megjithatė, tani mė shumė se 80% e furnizimit me ushqim pėr popullsinė fitohet nė mėnyrė direkte apo indirekte. Diversiteti i kafshėve tė shfrytėzuara pėr ushqim ėshtė mė i vėshtirė tė llogaritet. Shkalla e gjėrė e pėrdorimit ėshtė e dukshme. Qoftė tek kafshėt dhe tek bimėt, diversiteti i organizmave tė shfrytėzuara pėr ushqim ėshtė i ngushtė, kur vihet pėrballė me diversitetin e pėrgjithshėm tė tyre, duke lėnė njė potencial tė gjėrė pėr shfrytėzim tė mėtejshėm. Kjo e parė kryesisht nė mėnyrė indirekte pėrmes pėrdorimit tė llojeve tė egra dhe varieteteve, pėr tė dhėnė gene pėr pėrmirėsimin e llojeve tė kultivuara.
b. Mjekėsore. Njė gamė e madhe dhe e larmishme medikamentesh pėrftohen, direkt ose indirekt, nga burimet biologjike. Njė numėr i konsideruar llojesh tė bimėve tė larta konsiderohen si burime potenciale pėr ilaēe nė rajonit e Himarės. Po kėshtu kafshėt gjejnė njė pėrdorim ekstensiv nė mjekėsinė popullore.
c. Materialet industriale. Njė rang i gjėrė i materialeve industriale pėr prodhimin e tė tilla, rrjedhin direkt nga burimet biologjike tė Himarės. Ato pėrfshijnė materialet e prodhuara, fibra ngjyrosėse, rrėshira, lėndė ngjitėse, vajra dhe dyllra, kimikate bujqėsore (pėrfshi pesticide) dhe parfume. Ashtu siē ėshtė rasti pėr ushqim dhe ilaēe, qellimi per shfrytėzimin e njė diversiteti shumė tė madh tė organizmave pėr materialet industriale ėshtė i gjėrė. Arsyet qė ėshtė kaq mė i madh se ai i realizuar aktualisht, ndoshta ka aq shumė tė bėjė me faktorėt kulturore se sa me injorancėn pėr prodhimet natyrore.
d. Shfrytėzimi rekreativ. Shėmbujt e shfrytėzimit rikrijues janė tė shumėllojshėm, por pėrfshijnė gjuetinė, peshkimin dhe shfrytėzimin e bimėve e kafshėve pėr kopshte personale dhe publike.
e. Ekoturizmi. Ekoturizmi gjėndet si pėrkufizim nė biodiversitet dhe nė mjedisin natyror, duke u zhvilluar si njė industri masive. Nė vend tė saj, turizmi si njė i tėrė ėshtė njė nga industritė me ritje mė tė shpejtė nė vendin tonė, pra dhe nė Himarė. Megjithatė, ekoturizmi ndėrkombetar, kombėtar dhe lokal ėshtė vlerėsuar i ulėt, duke sugjeruar qė kėto vlerėsime paraqesin vetėm njė fraksion tė shkallės dhe impakteve ekonomike tė ekoturizmit tė rajonit tė Himarės.
f. Dėshira dhe qėndrushmėria. Forma tė veēanta tė shfrytėzimit tė biodiversitetit e tė natyrės mund tė jenė tė lidhura me disa papėlqyeshmėri. Shumė veprime tė shfrytėzimit janė sigurisht jo tė qėndrueshme. Disa lloje tė shfrytėzuara pėr ushqim vazhdojnė tė shkojnė drejt zhdukjes, shpyllėzimet, djegjet vazhdojnė tė kalojnė ndjeshėm rigjenėrimin e pyjeve, tė kullotave, tė bimėve mjekėsore e tanifere, tė ullionjėve dhe ekoturizmi mundet nė disa raste tė ēojė nė emigrim ose shpesh vdekje tė shumė organizmave, tė cilat njerzit vijnė pėr ti parė. Rast i paqėndrueshmėrisė sė pėrdorimit ėshtė shfrytėzimi i pakontrolluar e me dinamit e mjete tė ndaluara i peshkut dhe gjuetia e kafshėve dhe e shpendėve tė egra. Pėrdorimi i paqėndrueshėm mundet tė shikohet si njė opsion i qėndrueshėm si njė qėndrueshmėri nė disa raste. Strategjia mė e mirė pėr popullimet biologjike me vlera do tė ishte konservimi, pėrdorimi i qėndrueshėm i tyre, duke mėnjauar tėrėsisht rrugėt e metodat qė i ēojnė ato drejt zhdukjes dhe ndarja nė mėnyrė tė barabartė e pėrfitimeve ekonomike.
2.Vlera e pėrdorimit indirekt tė mjedisit.
Rrjedhin nga shumė funksione qė ai kryen nė sigurimin e shėrbimeve, tė cilat janė themelore pėr qėnien njerzore (pėrmirėsimet klimatike, rregullimet hidrologjike, formimin dhe mbrojtjen e tokės, tė pyjeve, tė kullotave, pėrmirėsimin e ciklit tė ushqimit, kontrollin e sėmundjeve, pasurimi me ozon, fotosintezen, pllenimin, kontrollin e karbonit, e etj,). Disa nga mjedise natyrore tė Himarės i kanė tė dyja vlerat direkte dhe indirekte. Nga pyjet e kullotat mund tė sigurohen njė numur i konsiderueshem i vlerave direkte tė pėrdorimit, pėrfshi lėndėn e drurit, bimėt mjekėsore, eterovajore e tanifere, produkte tė tjera pyjore, gjuetinė, kullotjen e bagėtive, sanėn, pėrdoren pėr ēlodhje, argėtim, sport dhe turizėm. Habitatet bregdetare e detare sigurojnė prodhimet e peshkut, argėtimin, shlodhjen, plazhet, turizmin, vozitjen, etj. Nė rajonin e Himarės mundet tė sigurohen dhe vlera pėrdorimi indirekte, pėrfshi ruajtjen dhe prodhimtarne e tokės, mbrojtjen e shtresės sė ujit, furnizimi me ujė dhe kontrollin e rrjedhjeve. Nė startegjinė qė mund tė hartohet pėr rajonin mendoj se duhet njė identifikim mė i plotė edhe i vlerave tė pėrdorimit indirekt, tė cilat janė mė tė vėshtira pėr tu vlerėsuar, nė krahasim me vlerat e pėrdorimit direkt.
3. Vlerat alternative dhe trashėguese.
Strategjia e ardhshme e Himarės duhet tė marrė nė konsideratė dhe vlerat alternative dhe trashėguese. Pėrveē se tė duash mjedisin, ta mbrosh atė pėr vlerat e pėrdorimit direkt dhe indirekt, e rėndėsishme ėshtė pėrcaktimi i rrugėve pėr ruajtjen e biodiversitetit dhe pėr pėrdorimet e ardhshėm ose tė pa pėrdorshme qė ato sigurojnė. Me ruajtje tė llojeve, tė habitateve e tė ekosistemeve dhe pėrfshirja e tyre nė ndėrtimin e strategjive tė ruajtjes, i krijojmė mundėsinė gjenėratės se ēfarė duhet tė vlerėsojnė mė tepėr nga ato qė kemi lėnė pa vlerėsuar apo ndoshta i kemi vlerėsuar gabim ose nė mėnyrė tė mjaftueshme. Nė kėtė mėnyrė ne sigurojmė dhe vlerat trashėguese, vlerėn e kalimit tė njė burimi, lloji, habitati, ekosistemi, nė kėtė rast tė biodiversitetit, tė pa prekur tek gjenėratat e ardhėshme. Pra nė kėtė mėnyrė ne lėmė trashėgim tek gjenėratat e ardhėshme njė mjedis natyror tė qėndrueshėm pėr jetesėn e ēdo gjallese dhe njėherazi duhet gjithashtu qė ne tu kompensojmė fėmijve humbjet nė kėto burime natyrore, tė prodhimit, tė shėrbimeve tė mjedisit pėr tė cilat jemi kurrėdoherė pėrgjegjės. Ky parim ėshtė pėrfshihet nė Konventen e Biodiversitetit, e cila sanksionon qė vendet kontraktues janė: ....tė detyruar tė ruajnė dhe tė pėrdorin nė mėnyrė tė qėndrueshme diversitetin biologjik pėr pėrfitim tė brezit tė sotėm dhe tė ardhshem.
4. Vlerat e brėndeshme.
Tė gjithė argumentet e pėrmendur mė sipėr i kemi konsideruar tė rėndėsishėm pėr biodiversitetin e mjedisin natyror. Megjithatė, duhen parė dhe pėr vlerat e brėndėshme tė tyre, si kėnaqėsinė e rrjedhur nga ndėrveprimi me organizmat e gjalla, direkt ose indirekt, pėrmes veprimtarive ekologjike, shkencore, gjenėtike, sociale-ekonomike, edukative, kulturore, ēlodhese, estetike dhe sportive (pikture, fotografi, fluturime me deltaplane, panaire, shfaqe, muzeume, etj). Nė fakt shumė nga kulturat, historia dhe besimi kanė qėnė dhe janė tė lidhura nė mėnyrė tė pazgjidhshme me mjedisin natyror. Nocioni i mjedisit, lidhur me vlerat e brėndėshme, ėshtė gjetur gjithashtu edhe nė trajtimet e Konventes pėr Ruajtjen e Jetės sė Egėr Europiane dhe Habitateve Natyrore (1979, Bėrnė) dhe nė Kartėn Botėrore pėr Natyrėn (1982).
IV. Impaktet mjedisore.
Kushtet natyrore janė optimale pėr zhvillimin intensiv tė proēeseve erozivo-denuduese, qė gradualisht ēojnė nė degradimin e terreneve, nė uljen e produktivitetit dhe, mė pas, nė dezertifikimin e tyre, sepse ato braktisen edhe nga njeriu. Ka qėnė veprimtaria e njeriut ajo qė e ka stimuluar, fuqizuar, madje shumėfishuar intensitetin e degradimit. Pėr tė gjykuar mbi rolin e shoqėrisė nė kėtė proēes ėshtė e domosdoshme tė analizohet popullimi dhe aktiviteti i njeriut nė mjedis. Bazuar gjėrėsisht nė vijueshmėrinė dhe qėndrueshmėrinė e burimeve natyrore e biologjike, rajoni i Himarės duhet tė ketė politika dhe strategji zhvillimi tė caktuara qartė, lidhur me administrimin dhe menaxhimin e natyrės, tė biodiversitetit, tė zhvillimit ekonomiko-shoqėror dhe tė turizmit nė veēanti. Gjithashtu Strategjia e menaxhimit duhet tė synojė mirėmbajtjen, ruajtjen dhe pėrdorimin e habitateve, tė ekosistemeve pėrbėrėse dhe tė burimeve tė tjera natyrore, nė mėnyrė tė tillė qė funksionet ekologjike, aktivitetet tradicionale dhe social-ekonomike tė jenė nė harmoni tė qėndrueshme e fitimprurese, pa cėnuar individėt, popullatat, popullimet apo komunitetet floristike e faunistike, qofshin kėto tė rralla, nė paksim, tė kėrcėnuara apo nė rrezik zhdukje dhe shėndetin mjedisor.
Sipėrfaqe tė gjėra me pyje, kullota, ullishta, pemtore, krijimi i zonave urbane e industriale pa koncepte tė qarta tė planifikimit tė territorit, zhvillimi i veprimtarive ekonomike e sociale, etj, pa patur me parė njė studim tė plotė tė impaktit mjedisor, sollė n degradimin e shkatėrimin e natyrės. Pėr rehabilitimin e tė cilėve kėrkohen investime tė mėdha dhe programe afat-gjatė. Kjo pėrvojė e menaxhimit jo e mirė, duhet tė evidencohet nė detaje dhe mbi bazėn e studimeve tė plota tė pėrcaktohen objektivat, aktorėt dhe buxheti pėr restaurimin/ripėrtėritjen ekologjike tė habitateve e tė ekossitemeve. Nė kėto drejtime duhet tė pėrfitohet nga pėrvoja dhe metodologjia e zbatuar nė zonat e tjera, ku rigjenerimi i habitateve tė nxitet me anė tė pėrshtatjes se stimujve ekonomik, tė informacionit mbi teknikat ekologjike tė menaxhimit, krijimit tė bankave gjenetike dhe bashkėpunimit me projekte bilateriale e multibiraterale. Janė kryer disa studime e ndėrmarrė disa projekte nga strutkurat shtetėrore, organizmat ndėrkombetare qeveritare dhe joqeveritare, pėr Administrimin e Integruar tė Zonės Bregdetare, por rezultatet e tyre lėnė pėr tė dėshiruar. Raportet e shoqėrisė njerėzore me mjedisin janė tepėr tė ndėrlikuara dhe pėrcaktohen nga shumė faktorė tė karakterit natyror, sociale, politike, ekonomike, historike dhe shpirtėrore, tė cilėt vazhdimisht kanė ndryshuar, duke kushtėzuar edhe pasoja mjedisore jo tė njėjta tė veprimtarisė njerėzore.
Duke parė nė shkallė rajoni raportin midis zgjerimit tė vazhdueshem tė sipėrfaqeve tė degraduara dhe rritjen e popullsisė e karakterin e aktivitetit tė saj (zgjerim i sipėrfaqes sė punueshme, struktura e veēantė e bimėve tė kultivuara, rritje e numurit tė blegtorisė, dėmtimi i vazhdueshme dhe intensiv i bimėsisė, prerjet dhe djegja e pyjeve, e kullotave, e mbikullotjes, gjuetia e peshkimi i jashtligjshėm, ndotjet urbane, mbeturinat dhe ujrat e zeza tė pa trajtuara, ndėrtimet pakriter e turizmi kaotik, etj), vihet re njė pėrkeqėsim i situatės. Kjo ėshtė e lidhur me faktorėt natyrore, por nė mėnyrė tė veēantė me faktorėt antropogjene (njerėzore). Studimet tregojnė se edhe rajoni i Himarės, si i gjithė brezi i rivieres bregdetare, dallohet pėr zhvillim intensiv tė kėtyre proēeseve, qė kanė ēuar apo po ēojnė nė degradimin e peizazheve gjeografike dhe tė mjedisit nė tėrėsi. Shkaqet e kėtij degradimit intensiv lidhen me faktorėt natyrorė dhe nė mėnyrė tė veēantė me stimulimin e vazhdueshėm nga veprimtria njerėzore mbi mjedisin natyror.
Degradimi dhe shkretėtirizimi i peizazheve pėrbėn njė nga problemet me shqetėsuese mjedisore tė rajonit. Ky degradim i natyrės ka pasoja tė mėdha ekonomike dhe sociale, tė cilave duhet tu paraprijmė me strategji tė mirėhartuara dhe me mbėshtetje tė plotė institucionale e financiare, duke zenė vend tė rėndėsishėm nė programet qeveritare e lokale tė zhvillimit. Pėr kėto aresye degradimi, shkretėtirizimi dhe zhvillimi i i qėndrueshėm shoqėror e ekonomik i Himarės ėshtė bėrė shqetėsimi kryesor i ambjentalistėve, i studjuesve tė fushave tė ndryshme, i komunitetit tė tij dhe i Konferencės Pan-himariote.
Gjatė periudhės sė tranzicionit u shfaqen dukuri dhe faktorė tė rinj me pasoja mjedisore negative dhe pozitive. Midis dukurive me pasoja negative do tė theksojmė:
· Dėmtimi me ritme tė shpejta i pyjeve dhe nė pėrgjithėsi i mbulesės bimore. Ky
dėmtim ėshtė rezultat i prerjeve ilegale, i djegjeve, nga mos mirėmbajtja e tyre dhe nga mosshtimi i sipėrfaqeve tė gjėlberuara. Ndėrpreja e plotė e ripyllėzimeve, pėrmirėsimeve pyjore dhe i sistemimeve malore e tė tokave tė punueshme ka ndikimet e veta nė kėtė rajon.
· Braktisja e tokės sė punueshme nė shpatet e maleve nga banorėt janė si rrjedhoje e
largimit nė masė tė popullsisė, nga mungesa e mjeteve pėr tė punuar tokėn dhe e mundėsive pėr tė investuar, nga varfėria ekonomike dhe taksat e larta pėr fermerin, etj.
· Ende ka probleme tė pronėsisė sė tokės, tė cilat nė mjaft rast sjellin dhe konflikte tė
padėshiruara apo zaptim tė saj nga personat e ardhur nė rajonin e Himarės.
· Ende mbėshtetja ligjore dhe institucionale e mbrojtjen e tokės ėshtė e pakėt dhe jo e
plotė. Mungojne kontrollet periodike mbi pjellorinė e tokės, institucionet shtetėrore nė mbrojtje tė saj, nuk zbatohen ligjet egzistuese, nuk ka asnjė organ shtetėror tė specializuar pėr mbrojtjen e tokės nga erozioni, ndotjet dhe dėmtimet, nuk ka politika rregulluese tė shtetit pėr stimulimin me metoda fiskale tė strukturave tė kulturave bujqėsore, qė e rruajnė tokėn nga erozioni, nuk ka strategji tė qartė pėr luften ndaj erozionit dhe nuk ka asnjė investim pėr kėtė qėllim.
· Urbanizimi i shpejtė dhe, nė shumicėn e rasteve kaotik, pa plane rregullimi ka
shpėrdoruar tokėn bujqėsore, vijėn bregdetare, tė cilėt i ka ndotur dhe degraduar.
· Privatizimi i tokės, edhe pse i pazgjidhur pėrfundimisht, do tė ndihmojė nė shtimin e
kujdesit pėr mbrojtjen e tokės dhe tė pjellorisė sė saj nga faktorėt dėmtues e sidomos nga erozioni dhe ndotjet. Kur e theksojmė kėtė fakt si pozitiv, kemi parasysh vetėm problemin mjedisor dhe vazhdimin e sigurimit nė format tradicionale tė jeteses nga popullsia e zonave malore e kodrinore.
· Ende jemi larg rivlerėsimit tė pasurive dhe burimeve natyrore tė kėtyre zonave dhe
menaxhimin dhe shfrytėzimin e tyre mbi bazėn e koncepteve tė reja, qė mundėsojnė mbrojtjen e pasurimin e mjedisit dhe njėkohėsisht jetesėn normale tė popullsisė, e cila, sot po stimulohet tė kthehet.
· Tendenca gjithmonė nė rritje pėr tė zhvilluar aktivitete te tjera ekonomike, qė nuk
dėmtojne mjedisin ose e dėmtojnė me pak atė (blegtori, pylltari, apikultura, ekoturizmi etj.).
· Ėshtė ndotur toka nga mbetjet industriale, urbane dhe kimikatet bujqėsore.
Pėrmbledhje dhe Konkluzione.
Vlera e pėrdorimit direkt tė mjedisit lidhen me konsumin ose prodhimin e mallrave tė rėndėsishėm. Kėto pėrfshijne ushqime, ilaēe, pėrdorim nė kontrollin biologjik, materiale tė papėrpunuara industriale, shfrytėzim ēlodhės dhe ekoturizėm. Shumė forma tė tanishme tė shfrytėzimit janė jo tė qėndrueshme.
Vlera e pėrdorimit indirekt tė mjedisit janė mė tė vėshtira tė llogariten, jo tė qėna subjekt tė tregut, por janė mė pak reale dhe tė rėndėsishme, duke pėrfshirė shumė shėrbime tė siguruara nga biodiversiteti qė janė themelore pėr qėnien njerėzore.
Pavarėsisht vlerės sė sotme tė pėrdorimit, mjedisi mund tė mbahet pėr opsionet pėr vlerat e pėrdorimit ose jo pėrdorimit qė ai siguron.
Tė ruash tokėn, pyjet, kullotat e mjedisin ėshtė esenciale n.q.s. ne nuk duam tė rrezikojmė ekzistencėn tonė.
Me gjithė rėndesėn e problemeve tė pėrmendura mė lart, ekzistojnė premisat dhe mundėsitė pėr rehabilitimin e gjėndjes dhe zhvillimin e mėtejshėm tė mjedisit, tė pyjeve, tė kullotave dhe tė burimeve tė tjera natyrore. Roli i Qeverisė po ndryshon nė drejtim tė mbrojtjes dhe qeverisjes siē duhet tė burimeve natyrore, duke konsideruar prioritete, ndėr tė tjera, mbrojtjen dhe mbarėshtrimin e pasurive natyrore. Tė sigurohet ruajtja dhe mbrojtja e integritetit tė kėtyre pasurieve natyrore tė qėndrueshme, e nė kėtė kuadėr edhe mbrojtja e biodiversitetit.
Nė strategjitė pėr mbrojtjen e tokės duhet tė marrin pėrparėsi masat parandaluese, pasi ėshtė mė efektive dhe me kosto mjaft mė tė ulėt tė meren kėto masa, se sa tė riparohen dėmet e ndodhura. Faktorėt kryesore qė mund tė shkaktojnė humbjen ose keqėsimin e biodiversitetit janė:
Humbja dhe fragmentimi i habitateve: si rezultat i shfrytėzimit tė paplanifikuar, vendosjes sė qendrave tė banuara, shndėrrimit dhe tejpėrdorimit, shumė ekosisteme natyrore janė fragmentuar nė copėza tė vogla, duke humbur shumė nga llojshmėria biologjike dhe integriteti biologjik i tyre, sidomos nė zonat fushore dhe bregdetare.
Mbishfrytėzimi: shtimi i shpejtė i popullsisė ka ēuar nė mbishfrytėzimin dhe pėrdorimin joracional tė llojeve bimore e shtazore, disa herė deri nė pikėn e zhdukjes sė tyre.
Ndotja e tokės, ujit dhe atmosferes: ndotėsit degradojnė dhe shkatėrrojnė habitatet nė shkallė tė ndryshme, me rrjedhojė paksimin e bile eliminimin e llojeve.
Llojet jo vendase(tė introduktuara): mund tė rrezikojnėlloijet e vendi,t kur marin pėrhapje tė pakontrolluar.
Politika duhet tė bazohen nė parimet e ruajtjes, zhvillimit dhe shfrytėzimit tė qėndrueshėm tė pasurive natyrore. Mbi kėtė bazė, strategjia dhe politika e zhvillimit duhet tė mbėshteten nė kėto veprime strategjike:
transferimi gradual i pergjegjėsive pėr qeverisjen e resurseve natyrore tek pushteti dhe
komuniteti vendor;
forcimi i rolit tė shoqėrisė publike e civile nė qeverisjen e resurseve natyrore;
rehabilitimi i qėndrueshėm sidomos i zonave mjedisore tė ekspozuara ndaj rreziqeve
tė degradimit dhe i ekosistemeve tė brishta.
Strategjia kombėtare tė hartuara deri mė sot nuk janė pasuar nga hartimi i strategjive nė nivele mė tė ulta. Strategjia dhe planet e veprimit pėr zhvillimin e burimeve natyrore, tė pyjeve dhe kullotave duhet tė bashkėrendohen mė mirė me strategjitė e pėrdorimit tė shumėfishtė tė territorit, nėpėrmjet sistemit tė integruar agro-pyjor-kullosor tė fermės, duke forcuar mbrojtjen e tokės dhe mbarėshtrimin e pellgjeve ujėmbledhės, si dhe nėpėrmjet zgjerimit tė kėrkimit shkencor, shėrbimit kėshillimor dhe aktiviteteve tė tjera.
Zhvillimi i burimeve ujore mbetet njė pėrparėsi pėr bujqėsinė dhe sektoret e tjerė ekonomike e shoqėrore. Shumėllojshmėria e peizazhit duhet konsideruar edhe si njė burim i veēantė pėr zhvillimin e turizmit lokal, kombėtar e ndėrkombėtar.
Nė rrugėn pėr asocimin nė BE kėrkohet qė reforma politike, ligjore dhe institucionale nė sektorin mjedisor e pyjor tė mbajė pėrqasjen gradualisht me standartet Evropiane pėr ruajtjen dhe qeverisjen e qėndrueshme tė bnatyrės, pyjeve, kullotave dhe burimeve tė tjera bio-natyrore.
Qeveria qendrore dhe organet e qeverisjes vendore, sektori i biznesit dhe sektorėt e tjerė, shoqėria civile nė pėrgjithėsi, dhe tė jenė me tė ndėrgjegjshėm pėr ndikimet negative tė shpyllėzimeve dhe degradimeve tees, nė mjedisin pyjor e kullosor, duke hartuar e zbatuar programe zhvillimi afat-gjata.
Nė nivel qendror
· Hartimi i akteve nėnligjore dhe pėrmirėsimi i atyre egzistuese lidhur me mbrojtjen e
tokės, pyjeve, kullotave dhe burimeve tė tjera natyrore dhe tė kultivuara;
· Hartimi i planeve dhe programeve tė bashkėpunimit me institucionet dhe strukturat e
tjera qendrore, pėr kontrollin e zbatimit tė legjislacionit dhe aktiviteteve nė fondin pyjor e kullosor;
· Kontrolli i zbatimit tė legjislacionit pėr mbrojtjen e tokės dhe kontrollin e erozionit;
· Monitorimi i zbatimit tė strategjive dhe politikave pėr mbrojtjen e tokės e tė pyjeve
nga dėmet, veprimtaritė ilegale dhe nga zjarret.
Nė nivel lokal
· Hartimi i planeve dhe programeve tė veprimit pėr kontrollin e zbatimit tė planeve tė
mbarėshtimit tė tokės, pyjeve, kullotave, peshkimit e burimeve tė tjera bio-natyrore, pavarėsisht nga statusi dhe forma e pronėsisė sė tyre;
· Bashkėpunimi dhe koordinimi me institucionet shtetėrore, dhe shoqatat e ndryshme
pėr zbatimin e planeve dhe programeve tė veprimit, nė pėrputhje me detyrimet ligjore tė tyre e kompetencave, pėr kontrollin e degradimit e tė shkatėrimit tė tokės, pyje, kullotave etj;
· Monitorimi i realizimit tė planeve dhe programeve tė veprimit, nė kuadrin e realizimit
tė objektivave strategjike lokale;
· Bashkėpunimi dhe koordinimi me strukturat rajonale tė institucioneve tė tjera, mbi
zbatimin e ligjshėmėrisė nė aktivitetet qė zhvillohen nga subjektet e ndryshėm ne fondin pyjor e kullosor shteteror, komunal e privat;
· Bashkėpunimi dhe rakordimi i programeve dhe masave me strukturat rajonale dhe
vendore, pėr shuarrjen e zjarreve nė pyjet e kullotat shteterore, komunale dhe private;
· Zbatimi i planit tė mbarėshtrimit tė pyjeve komunal dhe ndėrmarrja e hapave pėr
ripyllėzimin e rrugave kombėtare e lolake qė pėrshkojnė Himarėn, nė krijimin e sipėrfaqeve tė gjelbėrta rreth fshatrave dhe nė zonat turistike, nė sistemimin e pellgjeve ujėmbledhės tė pėrrenjėve me erozion tė lartė, nė pėrmiresimin e kullotave dhe sigurimin e ujit tė pijshėm nė to pėr blegtorinė, nė grumbullimin dhe pėrpunimin e bimėve mjekėsore e tanifere dhe ruajtjen e valanidhit, etj.
Pra problemet qė shoqėrojnė Himarėn pėr ruajtjen e tokės, tė pyjeve, tė kullotave, tė biodiversitetin e tė burimeve tė tjera bio-natyrore, tė ndotjes, etj., nuk janė vetėm biologjike, por janė gjithashtu politike, ekonomike, sociale, madje edhe etike pėr nga natyra. Masat konservuese plotėsohen nga organizmat e pushtetit vendor, politikanėt, banorėt, biznesmenėt dhe specialistėt pėrkatės.
Summary.
Threats to environmental degradation of the natural resources of Himara and the need for a conservation strategy
Prepared by Kozma KOCANI, Genti KROMIDHA, Nihat DRAGOTI
The southern coastal region is rich on natural resources and biodiversity, historical, cultural, traditional, and archeological values that need to be preserved and wisely used for the benefit of the whole area. Himara region lies on an area of about 32318 hectares. The area consists of a variety of natural habitats including forests, pastures, olive yards, rocky beaches, river mouths and watercourses, etc. Some ecologically important areas are still untouched and they require special care from the management authorities, both local and central government, especially regarding their preservation and sustainable use.
The villages of Dhrimadhes, Palasa, Vuno, Himara, Qeparo, Kudhesi, Piluri and Iliasi, have plenty of traditional, cultural, archeological, and historical values that need to be identified and protected. These heritage values create opportunities for the development of the himara region considering an expanding market for tourism and eco-tourism activities.
The future development of the region is strictly associated with the status and preservation of its natural environment and its ability to mitigate impacts form human development activities.
The environmental issues concerning this area regard both ecological and socio-economic aspects. Adequate conservation measures should be identified and implemented by local government with the support of decision makers at different levels. There is a strong need for coordination among interested parties and institutions in order to realize and successfully implement nature conservation activities.
The coastal region of himara needs an action plan for biodiversity protection and identification of different protected areas according to their ecological conditions and sustainable use requirements. Nature conservation must provide the guiding principles for identifying possible tourist activities and infrastructure interventions causing the minimum impact on the biodiversity resources of the area and preserving the natural landscapes and different habitats and land use patterns.
The nature degradation is becoming a real concern for the himara region, so it is important that everyone work toward sustainable socio-economic development of the region. The economic development of the coastal area will continue to promote the migration of people towards these areas. This will lead to an increased population number with higher requests for settlements and other natural resources. The urbanization process of these areas is closely linked to environmental impacts, so the successful future development definitely requires the development and implementation of sound environmental policies in order to balance socio-economic development with biodiversity and nature protection requirements.
Literatura:
1. Instituti Hidrometeorologjik, Atlasi Klimatik i Shqipėrisė (1990), Tiranė.
2. Instituti Hidrometeorologjik, Hidrologjia e Shqipėrisė (1985), Tiranė.
3. Instituti i Studimeve tė Tokave, Harta e Tokave tė Shqipėrisė (1999), Tiranė.
4. Krutaj F, Qiriazi P. Ndikimi i proēeseve tė jashtme nė modelimin e relievit shqiptar (1987), Studime Gjeografike nr, 2. Tiranė.
5. Krutaj F. Antropizimi i relievit dhe pasojat e tij nė Shqipėri (1997), Studime Gjeografike Nr.9. Tiranė.
6. Leka I. Erozioni, specifikat dhe pėrmasat e tij nė Shqipėri (1996), Studime Gjeografike Nr. 8. Tiranė.
7. Atlas of Mediterranean Environments in Europe: The Desertification Context Hardcover, 1997.
8. Konventa Ndėrkombėtare kundėr Dezertifikimit, Mbi dezertifikimin, Seminar Kombėtar (1998), Tiranė.
9. Kovaēi V, Belalla S (1998). Erozioni, dėmet qė ka sjellė, problemet qė kėrkojnė rrugėzgjidhje nė tė Ardhmen (1998), Seminar Kombėtar Ndėrgjegjėsimi, Tiranė.
10. Leka Sh. (1998) Urbanizimi i pakontrolluar, kėrcėnim nė rritje pėr degradimin e tokės
Seminar Kombėtar Ndėrgjegjėsimi, Tiranė.
11. Malaj K. Shpyllėzimet, ecuria, shkretėtirizimi i tokės nga shpyllėzimi (1998), Seminar
Kombėtar Ndėrgjegjėsimi, Tiranė.
12. Meēaj N, etj. Humanizimi i mjedisit dhe rreziku i shkretėtirizimit nė Shqipėri (1998), Seminar Kombėtar Ndėrgjegjėsimi, Tiranė.
13. Qilimi B, Halimi E, Osmani R. Shkretėtirizimi i tokės nė Shqipėri, problemet, hapat qė duhet tė ndėrmerren (1998), Seminar Kombėtar Ndėrgjegjėsimi, Tiranė.
14. Qiriazi P. Degradimi i terreneve nė vendin tonė dhe problemet sociale qė lidhen me tė (1994), Studime Gjeografike nr. 5, Tiranė.
15. Qiriazi P. Probleme tė degradimit tė terreneve gjatė periudhės sė tranzicionit(1996). Studime Gjeografike, nr. 8, Tiranė.
16. Qiriazi P, Sala S. Harta e intensitetit tė erozionit nė Shqipėri (1992), Tiranė.
17. Xinxo M. Erozioni i ujėrave rrjedhėse nė Shqipėri (1985), Tiranė.
18. DPSHP, Plani i Menaxhinmit tė Pyjeve Komunal tė Himarės (2000), Tiranė.
19. ANFI. Inventarizimi Kombėtar i Pyjeve, (2004), Tiranė.
20. DPSHP. Strategjia e zhvillimit tė sektorit tė Pyjeve dhe Kullotave (2004), Tiranė.
P
Punė kėrkimore antropologjike nė zonėn e Dhėrmiut/Drimades tė Himarės
Nataa Gregorič Bon, M.Sc (Pėrktheu Juliana Vera dhe Nevila Koēollari Furxhi)
Instituti i Antropologjisė dhe tė Studimeve tė Hapsirės
Qėndra Kėrkimore Shkencore e Akademisė Slovene tė Shkencave dhe Arteve
Natasa.gregoric@zrc-sazu.si, www.zrc-sazu.si
Nė prezantimin tim do pėrpiqem tė paraqes disa nga vezhgimet dhe mendimet e mia tė mbledhura gjatė 12 muajve tė punes kėrkimore shkencore antropologjike nė fshatin Dhėrmi/Drimades nė zonėn e Himarės. Sė pari, mė lejoni t'ju sqaroj qė do t'i referohem termave Dhėrmi dhe Drimades, pasi tė dy kėto terma jane pėrdorur nga banorėt e zonės nė fjalė. Sė dyti, si shkollare e antropologjisė sociale dhe kulturore, njė disiplinė e bazuar nė studimin e zakoneve, traditave, besimeve, veprimeve dhe shprehjeve tė shoqėrisė dhe grupeve tė veēantė, unė orientohem tė pėrdor konceptet dhe pėrparėsitė qė jane pjesė e njė diskutimi nė nivel lokal. Gjatė historisė sė shkencave sociale, ndodh shpesh qė konceptet shkencore pėr grupe sociale tė veēanta, janė shumė tė ashpra kur shprehin ose pėrshkruajnė »ēfarė ndodh nė tė vėrtetė« nė nje komunitet specifik tė marrė si subjekt studimi. Nė kuadrin e shkencave sociale, antropologjia, pėrpiqet tė shmangė pėrdorimin e koncepteve zyrtare (politike apo akademike) tė cilat mund tė jenė tė papėrshtatshme pėr tė pėrshkruar kuptimin e emrave dhe koncepteve qė cilėsojnė zonėn.
Termi antropologji vjen nga njė fjalė Greke. Anthropos njeri dhe logos shkencė. Kėshtu antropologjia ėshtė njė shkencė humane e pėrqėndruar nė zakonet, traditat, arsyen, jeten e pėrditshme, praktikat dhe shprehjet e njė shoqėrie ose komuniteti tė veēantė, shpeshherė tė vogėl nė numėr. Nė kuptimin mė tė gjerė, ėshtė studimi krahasues i kulturės dhe shoqėrive (Kesing dhe Strathern 1998: 4).
Antropologjia pėrbėhet nga tre degė tė rėndėsishme dhe tė ndėrlidhura qė formojnė tė ashtuquajturin trekėndėsh antropologjik: a) etnografia b) krahasimi c) kontekstualizimi (shih Sanjek 1998: 193).
Ad. a) Etnografia bazohet nė njė punė kėrkimore shkencore antropologjike afatgjatė qė drejtohet nga metoda e vėzhgimit pjesėmarrės. Kjo do tė thotė qė antropologu duhet tė jetojė me njerėzit qė ai/ajo ka zgjedhur si subjekt tė studimit tė tij/saj, tė mėsojė gjuhėn dhe mėnyrėn e tyre tė tė jetuarit. Antropologut i bėhet rutinė mbledhja e tė dhėnave qė pėrbėhet nga: regjistrimi i popullsisė, regjistrimi i gjenealogjisė, tė kuptuarit e rolit tė personazheve vendas, tė pyeturit e informantėve rreth ēėshtjes sė zakonit dhe besimit (shih Keesing dhe Strathern 1998: 8-9). Tė gjitha kėto antropologu i shėnon nė shėnimet e punės kėrkimore shkencore tė tij/saj qė do t'i shėrbejnė pėr sinteza tė mėtejshme.
Ad. b) Krahasimi ėshtė kėndi i dytė i trekėndėshit antropologjik. Shėnimet e punės kėrkimore shkencore tė mbledhura filtrohen dhe interpretohen nga krahasimet e tyre me etnografi tė tjera lidhur me tema kėrkimore tė ngjashme. Pasi drejton punėn kėrkimore shkencore, antropologut i duhet tė lexojė etnografi tė ndryshme dhe tė supozojė (hipotetizojė) njė teori krahasuese qė sugjeron probleme dhe interpretime tė reja pėr t'u zgjidhur gjatė punės kėrkimore shkencore etnografike tė mėtejshme.
Ad. c) Kontekstualizimi si kėndi i fundit i trekėndėshit antropologjik bazohet nė vendosjen e teorive dhe krahasimeve nė njė kontekst antropologjik mė tė gjerė.
Nė kėtė sens antropologjia ėshtė e interesuar nė »kėrkimin e pėrgjithėsimeve dhe teorive rreth sjelljes sociale humane dhe kulturave« (Keesing dhe Strathern 1998: 4). Pėrveē kėsaj antropologjia gjithashtu mund tė shėrbejė pėr qėllime tė zbatueshme. Antropologjija e zbatuar shpesh prezantohet si mjet qė lidh vendasit dhe institucionet zyrtare ose organizatat qė punojnė midis tyre. Pėr shembull, projektet e hartuara nga organizata ose instituticione tė ndryshme, tė destinuara pėr zhvillimin e zonės (rinovimi dhe ruajtja e trashėgimnisė, duke zhvilluar turizmin) kėrkojnė njė studim parapėrgatitor qė mund tė bėhet nga antropologėt.
Puna kėrkimore shkencore afatgjatė ėshtė njė pjesė e rėndėsishme e punės kėrkimore antropologjike. Ajo varet nga tema e punės kėrkimore tė studiuesit nė vėndin, kontinentin e veēantė qė ai/ajo pėlqen ose zgjedh thjesht rastėsisht. Unė zgjodha tė bėj studimin tim nė fshatin Dhėrmi/Drimades, Bashkia Himarė, bazuar nė rastėsinė e njė bisede tė kėndshme me kolegen time tė frymėzuar nga vizita e saj turistike nė Shqipėri. Pas disa muajsh tė punės sime kėrkimore nė Dhėrmi/Drimades nuk mund tė besoja se si kjo rastėsi dhe kurioziteti im u interpretua nė sytė e disa vendasve te cilėt e panė punėn time si pjese tė spiunazhit politik. Edhe pse isha disi e pėrgatitur pėr kėto lloj keqkuptimesh tė rolit tim nė njė komunitėt tė izoluar, nuk u ndjeva mirė. Per t'a ndryshuar gjendjen time dhe pėr ta patur mė tė lehtė punėn, vazhdimisht ngushėlloja veten me eksperiencėn e punes kėrkimore tė mėparshme, nė njė nga ishujt e Papua nė Guinenė e Re. Atje roli im si studiuese, qė shpesh bėnte pyetje tė ēuditshme (si p.sh. ēfarė hani dhe si visheni dhe shumė pse-ra tė tjera tė ēuditshme) u kuptuan ndryshe. Njerėzit atje mendonin se unė isha shpirti i stėrgjyshėrve tė tyre. Kėto lloje perceptimesh, arsyetimesh dhe reagimesh tė »Tjetrit« (antropologu) janė diskutuar gjerė nė teorinė antropologjike nga studiues tė ndryshėm si Eriksen 1993 Gupta dhe Ferguson 1997 dhe tė tjerė. Koncepti i »Tjetrit« si person i panjohur, jofamiljar, atipik dhe i huaj, shpesh ėshtė krijuar dhe kuptuar nė kontrast me konceptin »Ne«, i cili ėshtė i njohur, familjar, tipik dhe popullor. Nė kėtė sens, roli im si antropologe femėr e re, e martuar, dhe pa fėmijė e cila erdhi tė jetonte vetėm me njerėzit dhe tė bėhej pjesė e tė pėrditshmes, ishte diēka jo tipike, jo familjare dhe e pazakontė pėr Dhėrmiasit/Drimadiotes.
Tė kuptuarit e rolit tė antropologut shpesh ėshtė pjesė e rėndėsishme e punės kėrkimore antropologjike qė e ndihmon atė tė kuptoje kontekstin mė tė gjerė social dhe kulturor tė njerėzve qė ai/ajo po studion. Prandaj antropologu duhet tė pėrqėndrohet nė atė ēfarė vendasit duan t'i thonė dhe si duan ata/ato tė pėrfaqesojnė veten e tyre. Kur antropologu nis punėn kėrkimore, duhet tė bėjė njė plan paraprak, qė mė pas duhet ta »harrojė« pasi i duhet tė fokusohet nė fjalėt dhe veprimet konkrete tė njerėzve. Me fjalė tė tjera ,antropologut i duhet tė zbulojė »ēfarė nė tė vėrtetė po ndodh«. Kėshtu, kur unė erdha nė Dhėrmi/Drimades m'u desh tė »harroja« planin kėrkimor qė i referohej studimit social dhe kulturor tė perceptimit tė vendit dhe hapesirės nė Dhėrmi/Drimades. Nė planin tim unė pyesja veten se si Dhėrmiasit/Drimadiotes perceptojnė, shprehin dhe lidhin rolin e vendit dhe peizhazhit ku ata jetojnė, banojnė dhe udhėtojnė, me vetė jetėn e tyre. Nė teoritė antropologjike tė vendit dhe hapėsirės, dihet gjerėshisht se prezantime tė tilla tė vendit dhe peizhazhit nė njė rajon, shpesh mund tė jenė ndryshe nga prezantimet politike ose kombėtare, tė cilat janė nė shumė kontekste (sidomos nė kontekstet paskoloniale dhe paskomuniste) jetohen dhe mendohen si te pakontestueshme. Antropologjija si disiplinė njerzore pėrpiqet tė ekspozojė tė tilla gabime arsyetimi me qėllim qė tė shmangė konflikte tė cilat ndonjėherė mund tė kthehen nė tensione serioze kulturore, sociale, historike ose politike.
Nė Dhjetor tė 2004 kur erdha nė Dhėrmi/Drimades e fillova punėn time kėrkimore me mbledhjen e tė dhėnave tė regjistrimit tė popullatės. E bėra kėtė gjė me qellim qė tė studioja strukturėn sociale (sistemi i farefisnisė) dhe t'ja prezantoja veten dhe punen time kerkimore komunitetit lokal. Ndėrsa vizitoja njerėzit e shtėpisė, mė shoqėronte njė studente e gjuhes angleze, e cila me shumė durim mė interpretonte fjalėt e vendasve pasi njohuritė e mia te greqishtes dhe shqipes ishin te pakta. Nė fillim tė vizitės tonė pėrdorja pyetėsorė tė hapur me qėllim qė tė dėgjoja atė ēfarė vendasit donin tė mė thonin dhe mbi tė gjitha se si donin ose mendonin qė duhet ta pėrfaqesonin veten tek unė. Pjesa mė e madhe pėrmendin fenė e tyre Ortodokse, me tė cilėn pėrfaqesoheshin ndryshe nga »Turku« ose »Alvano«, natyren e tyre punėtore, ēėshtjen e emigrimit dhe mungesėn e tė rinjve nė fshat, shpirtin e tyre luftarak pėr gjatė historisė, autonominė e zonės sė tyre nė kohėrat e pushtimit Otoman, mundėsinė e »lėvizjes sė lirė« jashtė kufijėve shqiptarė, autoktonizmin e tyre, grek ose shqiptar. Disa prej tyre paraqesin vetveten duke shpjeguar rrėnjėt e vllazėrisė sė tyre (fis ose soji) dhe fiset (ēeta ose barku) qė kryeshisht mbi bazėn e historive tė thėna prej gjyshėrve tė tyre, shėnimeve historike tė dėgjuara dhe diskutuara nė kafenetė vendase ose tė lexuara nė librat e historjanėve vendas. Pėrveē mbledhjes sė tė dhėnave tė regjistrimit tė popullatės, kuptova se shumica e martesave bėheshin dhe ende bėhen brenda fshatit (brezi midis 1930 deri 1960 [101 ēifte] 80% e martesave brenda fshatit, 5% me anėtarėt e fshatrave rreth zonės sė Himarės dhe 15% me banorėt e rretheve tė tjera tė Shqipėrisė; ndėrsa nga 1960 dhe nė vazhdim [274 ēifte] kishte 50% pėrqind tė martesave brenda fshatit, 11% me fshatrat rreth zonės sė Himarės, 24% me banorėt e rretheve tė tjera tė Shqiperisė, 2.5% me shtetas Grek, dhe 1,4% me shtetas tė vendeve tė tjera tė Europės dhe Amerikės).
Duke parė kėto tė dhėna, kuptova se nė studimin tim mbi perceptimin social dhe kulturor tė hapesirės dhe vendit nė Dhėrmi/Drimades, do tė kisha tė bėja edhe me koncepte tė tjera, si etniciteti, nacionalizmi dhe historitė e diskutueshme.
Qė prej 1960 etniciteti u bė shqetėsimi kryesor i antropologjisė sociale dhe ende ėshtė nė qendėr tė punės sė saj kėrkimore (shih Eriksen 1993: 1). Fjala »etnike« vjen nga fjala Greke ethnos (e cila vjen nga fjala ethnikos) qė fillimisht do tė thoshte idhulltar ose pagan (Williams 1976: 199). Nė kėtė kuptim ajo pėrdorej nė gjuhėn Angleze qė prej gjysmės sė shekullit tė katėrmbėdhjetė deri nė gjysmėn e shekullit tė nėntėmbėdhjetė, kur gradualisht filloi t'i referohet karakteristikave raciale. Nė Shtetet e Bashkuara termi etnik nisi tė pėrdorej rreth Luftės sė Dytė Botėrore si njė term i njerėzishm qė u referohej Hebrejve, Italianėve, Irlandezėve dhe popujve tė tjerė tė konsideruar inferiorė ndaj kolonizatorėve mbizotėrues Britanikė. Qė prej 1960-es grupet etnike dhe etniciteti janė bėrė fjalė familjare nė antropologjinė sociale Anglofone. Gjatė viteve antropologjia, sociale ka zhvilluar kėndvėshtrime tė ndryshme pėr studimin e etnicitetit, por tė gjitha te bazuara mbi faktin se etniciteti ka tė bėjė me klasifikimin e njerėzve dhe me mardhėniet nė grup. Megjithėse nė gjuhėn e pėrditshme etniciteti shpesh kuptohet bashkė me ēėshtjet e minoritetit dhe mardhėniet racore, nė antropologjinė sociale i referohet aspekteve tė mardhėnieve midis grupeve qė e konsiderojnė veten dhe shikohen nga te tjeret si te ishin te ndryshėm nga pikėpamja kulturore (shih Eriksen 1993: 4). Eriksen (1993) shkruan se fakti i parė i etnicitetit ėshtė aplikimi i dallimeve sistematike midis personave qė ndodhen brenda grupit dhe atyre qė janė jashtė tij, pra, midis »Ne« dhe tė »Tjerėt«. Pėr mė tepėr Erikson thotė se etniciteti ėshtė formuar pėrmes kontakteve sociale, ndėrsa dy ose mė shumė grupe e konsiderojnė vetveten ndryshe nga gjuha, feja, sistemi farefisnorė, nocione tė origjinave tė pėrbashkėta dhe dallimet tė tjera qė janė konsideruar pjesė e simbolikės etnike (shih ibid.: 18 dhe 68).
Ethniciteti shpeshhere kuptohet si marrėdhėnie e konceptit tė kombit edhe pse tė dy konceptet bazohen nė ngjashmėritė kulturore, termi nacionalizėm nė kontrast me etnicitetin pėrcaktohet nga mardhėniet e tij me shtetin. Dallimi kryesor midis ethnicitetit dhe nacionalizmit qėndron nė natyren e kufijve. Nacionalizmi i referohet kufijve politikė, qė mund ose jo tė korespondojnė me kufijtė kulturorė, ndėrsa etniciteti i referohet rreptėsisht kufijve kulturorė tė cilėt nė shumė raste ndryshojnė nga ata politikė. Shumė antropologė social shpjegojnė etnicitetin si njė menyrė »nisjeje« tė nacionalizmit. Gellner (1983) e pėrcaktoi si njė lloj ideologjie etnike e cila mbėshtet mendimin se grupi i tyre duhet tė mbizotėrojė shtetin. »Prandaj nje komb-shtet ėshtė njė shtet i dominuar nga njė grup etnik, shėnuesit e identitetit tė sė cilit (si gjuha ose feja) janė shpesh tė ngulitura nė simbolizmin dhe legjislacionin zyrtar« (Eriksen, 1993: 99). Sikurse Gellner, Anderson (1991) vazhdon me mendimin se kombi ėshtė njė komunitet politik i imagjinuar. Me fjalėn »imagjinuar«, ai nuk do tė thotė domosdoshmėrisht i shpikur, sikurse i quan nė fakt ai ata njerėz, qė janė anėtarė tė njė kombi (fizikisht) dhe nuk i njohin tė gjithė bashkėkombėsit e tyre, megjithėse ideologjikisht ata konsiderohen si pjesė e njė komuniteti (Eriksen 1993: 100). Mbi tė gjitha »studimet e etnicitetit nė nivelin e bashkėsive tė vogla, sė bashku me studimet e nacionalizmit nė nivele shtetėrore, theksojnė se identitetet etnike ose nacionale janė ndėrtime; ato nuk janė natyrale« (ibid.). Kjo do tė thotė se nocionet e nacionalizmit dhe etniciteti nuk janė akte natyrale siē perceptohen shpeshherė, por ndėrtime sociale tė krijuara nga njė grup i veēantė njerėzish.
Nė tė njėjtėn mėnyrė etniciteti dhe nacionalizmi ėshtė gjithashtu historia qė nė antropologjinė sociale kuptohet si njė ndėrtesė sociale. Tė dy identitetet etnike dhe kombėtare bazohen nė nocionet e origjinave tė pėrbashkėta. Prandaj interpretimet e historisė janė tė rėndėshishme pėr ideologjitė qė kėrkojnė tė justifikojnė, forcojnė dhe tė ruajnė identitete tė veēanta etnike dhe kombėtare (shih ibid.: 59). Qėkurse historia u bė pjesė e njohurive themelore, ideologjive tė etnicitetit apo kombit, komunitetit lokal, shtetit ose lėvizjeve »nuk ėshtė ajo ēfarė tashmė ėshtė ruajtur nė kujtesėn popullore, por ajo qė ėshtė zgjedhur, shkruar, pikturuar, popullarizuar dhe institucionalizuar prej atyre nė kėtė funksion« (Hobsbawm dhe Ranger [1983] 2002: 13). Pėr mė tepėr Hobsbawm and Ranger (1983) vėrejnė se »tė gjithė historianėt me ēfarėdolloj objektivi merren me kėtė proces aq shumė, sa dhe ndihmojnė me vetėdije ose jo pėr krijimin, zbėrthimin dhe ristrukturimin e imazheve tė sė shkuarės, tė cilat i takojnė jo vetėm botės sė kėrkimeve shkencore, por edhe sferės publike tė njeriut si qenie politike« (ibid.).
Mbi tė gjitha nė tė gjitha anėt e botės ka shumė grupe njerezish qė e quajnė veten tė ndryshem nga grupet pėrreth ose nga shteti ku ata janė vendosur. Tė gjithė ata mund ta identifikojnė veten me termat e etnicitetit, nacionalizmit dhe historisė sė diskutueshme. Nė tė njėjtėn kohė tė gjithė ata mund tė shtojnė disa nga tė veēantat e tyre (tiparet dalluese) nė pėrcaktimin e kėtyre termave. Mbi tė gjitha etniciteti, nacionalizmi dhe historia, janė terma qė shfaqen kryeshisht nė diskutimet akademike dhe politike. Prandaj, ato nuk mund tė korrespondojnė plotėsisht me pėrkufizimet e grupeve te veēanta pėr identitetin dhe pėrkatėsinė. Kėshtu qė, disiplina antropologjike bashkohore sugjeron t'i referohemi me terma qė pėrdoren ne zonat pėrkatėse, meqė ato janė mėnyra mė e mirė pėr tė pėrshkruar sintezėn e »asaj ēfarė po ndodh« nė kėtė komunitet tė veēantė.
Himariotėt tė cilėt sipas vėzhgimit tim, pretendojnė identitetin e tyre tė dallueshėm, janė vetėm njė nga mė shumė se 900 grupet lokale nė tė katėr anėt e botės, qė e konsiderojnė veten dhe konsiderohen nga tė tjerėt si tė ndryshėm nga pikėpamja kulturore (http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_ethnic_groups). Disa prej tyre po luftojnė pėr njohjen e tyre kombtare, pėr dallushmėrinė dhe ndarjen nga shteti si Nuba nė Sudanin jugor; tė tjerė qėndrojnė tė panjohur ose tė margjinalizuar, si Ukljani nė luginen Kanalska nė kufirin Italo-Sloven-Avstriak; disa prej tyre janė quajtur si minoritete si Indianėt Yamomamö tė Amerikės Jugore; ndėrsa disa po harrohen pothuajse si tė zhdukur si Nutka vendas tė Kanadasė. Tė gjithė kanė historitė e tyre dalluese dhe pretendimet tė cilat bazohen nė »gėrmimin« thellė nė tė shkuarėn, me qėllim qė tė gjejnė »fakte« historike pėr origjinėn e tyre. Kėto »fakte« janė konsideruar si pėrgjigje dhe zgjidhje pėr problemet e tyre bashkėkohore. Duke kėrkuar rrėnjet e origjinės sė tyre dhe duke iu referuar autoktonizmit, ata po sjellin ndėr mend historitė gojore (»istories«) tė thėna nga gjyshėrit ose tė dėgjuara nga bashkėfshatarėt; duke iu referuar librave tė historisė; dhe duke kėrkuar origjinėn e mbiemrave tė fshatit. Meqė pothuajse ēdo anėtar i grupit lokal mban versionin e tij tė ndryshėm tė historisė mund tė them se zona e Himarės ėshtė vendi i historive tė diskutueshme. Kėto grindje po sjellin tensione tė ndryshme qė mund tė shihen nė nivel tė brendshėm dhe tė jashtėm, nė nivel kombėtar dhe ndėrkomėbtar. Besoj se Himariotėt do te ishtė mė mirė tė pėrqėndroheshin nė zgjidjen e problemeve konkrete pėr zhvillimin e tyre tė ardhshėm se sa tė merren me kėto grindje. Prandaj e shoh kėtė konferencė si nje shembull tė mirė dhe si njė hap tė rėndėsishėm drejt zgjidhjes konstruktive tė sė ardhmes sė Himariotit e cila indirekt do tė ndihmojė tė zgjidh ēėshtjet e identitetit dhe pėrktėsisė.
BIBILIOGRAFI
Eriksen, Thomas Hylland (1993): Ethnicity and Nationalism. Anthropological Perspectives. London: Pluto Press.
Gellner, Ernest (1983): Nations and Nationalism. Oxford: Blackwell.
Gupta, Akhil and James Ferguson (1997): Beyond »Culture«: Space, Identity, and the Politics of Difference. In Gupta, Akhil and James Ferguson (eds.): Culture, Power, Place. Explorations in Critical Anthropology, pp. 33-51. Durham: Duke University Press.
Hobsbawm, Eric ([1983] 2002): Introduction: Inventing Traditions. In Hobsbawm, E. and T. Ranger (eds.): The Invention of Tradition, pp. 1-14. Cambridge: Cambridge University Press.
Keesing, M. Roger and Andrew Strathern ([1976 ]1998): Cultural Anthropology. A Contemporary Perspective. Fort Worth: Harcourt Brace College Publishers.
Sanjek, Roger ([1996]1998): Ethnography. In Barnard, A. and J. Spencer (eds.): Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology, pp. 193-198. London: Routledge.
Williams, Raymond (1976): Keywords. London: Flamingo.
http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_ethnic_groups
Anthropological fieldwork in Dhermi/Drimades of Himara area
In my presentation I will try to present some of my observations and reflections from 12 months of anthropological fieldwork in Dhermi/Drimades of Himara area. Here let me note that I am going to refer to both names Dhermi and Drimades as both of them are used by its inhabitants. As a scholar of social and cultural anthropology a discipline that is based on the study of habits, customs, believes, acts and expressions of particular society I will try to use the concepts and representations that are part of the local discourse. Within the history of human science has often shown up that scientific concepts that refer on a particular society are often too rigid (awkward) to express or describe what is actually going on in particular community that is subject of study. Therefore anthropology as a human study tries to avoid the use of official (political, academic) concepts that often turned out to be inappropriate by describing the meaning of the local names and concepts.
Term anthropology derives from a Greek word anthropos people and logos science. Thus anthropology means human science/study which is focused on the human customs, habits, common sense, daily life, practices and expressions of a particular, often small-scaled society or community. In broader sense it is the comparative study of culture and societies (Keesing and Strathern, 1998: 4). Anthropology consists of three important and interrelated branches that form a so called anthropological triangle: a) ethnography, b) comparison c) contextualisation (see Sanjek, [1996] 1998: 193).
Ad.a) Ethnography is based on a long-term anthropological fieldwork that is conducted by the method of the participant observation. This means that anthropologist has to live with the people that he/she has chosen as a subject of his/her study, learn their language and their mode of life. Anthropologist goes through routines of gathering data that considers: taking census, recording genealogies, learning about the local cast of characters, and querying informants about matter of custom and belief (see Keesing and Strathern, 1998: 8-9). All these, anthropologist notes in his/her fieldnotes that later serve him/her for a further synthesis.
Ad.b) Comparison is the second angle of the anthropological triangle. Fieldnotes gathered on the field are filtered and interpreted by their comparison with other ethnographies regarding the similar research topic. After conducting fieldwork anthropologist has to read several ethnographies and simulate comparative theoretical thinking, which in turn suggests new problems and interpretations that have to be resolved through further ethnographic fieldwork.
Ad.c) Contextualisation as the last angle of anthropological triangle is based on the placing the theories and comparisons into the broader anthropological context.
In this sense the anthropology is interested in the search for generalisations and theories about human social behaviour and cultures (ibid.: 4). Besides this anthropology might also serve for applicative purposes. Applied anthropology often presents a medium that links local people and official institutions or organisations working among them. For example many projects founded by different organisations or institutions that are planning to develop and improve the area (renovation and preservation the cultural heritage, developing the tourism) are often interested for a pilot study that might be done by anthropologists.
Long-term fieldwork is an important part of anthropological research. Its location is often chosen on the scholars research topic, general sympathising with a particular country or continent or simply on coincidence. My choice of fieldwork in Dhermi/Drimades of Himara was based on coincidence that resulted from a pleasant chat with my colleague who was inspired by her tourist visit of Albania. After some months of my research in Dhermi/Drimades I could not believe how this coincidence and my curiosity were interpreted in the eyes of some local people who saw my work as a part of the political espionage. Although I was somehow prepared on these kinds of negative understandings of my role in an isolated local community I felt somehow unpleasant. In order to feel more at ease I was constantly comforting my self with the experience from my previous fieldwork that I conducted on one of the islands of Papua New Guinea. There my role of a researcher who often posed funny questions (like what do you eat and how do you dress and a number of other many strange why-s) was understood differently. People there thought that I am a ghost of their ancestors. These kinds of perceptions, understandings and reactions to the Other (the anthropologist) have been in the anthropological theory widely discussed by several scholars like Eriksen 1993, Gupta and Ferguson 1997 and others. The concept of the Other as unknown, unfamiliar, atypical and foreigner is often constructed and understood in the contrast with that of We which is known, familiar typical and domestic. In this sense my role as a young, married and childless female anthropologist who came alone to live with the people and be a part of their everydayness was something atypical, unfamiliar and uncommon to Dhermians/Drimadiots.
Local understandings of anthropologists role are often important part of anthropological research that helps him/her to understand the broader social and cultural context of the people he/she is studying. Therefore anthropologist has to focus on what the local people want to tell him/her and how they want to represent themselves. When anthropologist enters in the field he/she has to do preliminary research plan, which he has later to forget in order to focus on the peoples words and acts. In other words anthropologist has to find out what is actually going on. Thus, when I came to Dhermi/Drimades I had to switch off my research plan that was referring to the study of social and cultural perception of the space and place in Dhermi/Drimades of Himara area. In my plan I was asking myself how Dhermians/Drimadiots perceive, express and enact the place and landscape where they live, dwell and travel. In anthropological theories of place and space it is widely known that such local representations of place and landscape can be often different from political or national representations which are in many contexts (especially in postcolonial and post communistic) lived and thought as a common sense. Anthropology as a human discipline tries to expose such common sense pit-faults in order to avoid possible conflicts which can sometimes result in serious cultural, social, historical or political tensions.
In December 2005 when I came to Dhermi/Drimades I began my field research with collection of census data. This I did in order to study the way of social structure (kinship system) and present myself and my research to the local community. When visiting the households I was accompanied by student of English language who patiently interpreted me the words of the local people as my command of Greek or Albanian was very poor. At the beginning of our visit I used open questionnaires in order to listen to what the local people wanted to tell me and above all how they wanted or thought they should represent themselves to me. Majority of them mentioned their Orthodox religion in which they found themselves different from Turku or Alvanus, their hard working nature, emigration issue and the absence of young people in village, their fighting spirit throughout their history, autonomy of their area in the times of Turkish conquest, possibility of free movement through the Albanian borders, their autochthonism, Greekness or Albanianess. Some of them (re)presented themselves in explaining the roots of their brotherhoods (fis or soiji) and tribes (ēeta or barku) that were mainly based on the stories told by their grandfathers, historical accounts heard and discussed in the local cafeterias or read in the books of local historians. Besides that in collecting the census data I realised that majority of marriages were and are still done within the village (generation between 1930 and 1960 [pattern 101 couples] 80% of marriages within the village, 5% with the members of the neighbouring villages of Himara area and 15% with the residents of other places in Albania; while in the 1960 and on [pattern 274 couples] there were 50% of marriages within the village, 11% with the neighbouring villages of Himara area, 24% with the residents of other places in Albania, 2,5% with Greek citizens, and 1,4% with citizens of other EU countries and America).
Upon this data I realised that in my study of social and cultural perception of space and place in Dhermi/Drimades I will have to deal with the concepts such as ethnicity, nationalism and contested histories.
Since the late 1960s ethnicity became the main preoccupation of social anthropology and it still remains an important focus of its research (see Eriksen, 1993: 1). The word ethnic derives from the Greek word ethnos (which in turn derived from the word ethnikos) that originally meant heathen or pagan (Williams, 1976: 199). It was used in this sense in English language from the mid 14th till mid 19th century when it gradually began to refer to racial characteristics. In the United States the term ethnic came into use around the II World War as a polite term referring to Jews, Italians, Irish and other people considered inferior to the dominant British settlers. Since 1960 ethnic groups and ethnicity have become household words in Anglophonic social anthropology. Within years social anthropology has developed several approaches to the study of ethnicity. All of them agree that ethnicity has something to do with the classification of people and with group relationships. Although in everyday language ethnicity is often understood together with minority issues and race relations, in the social anthropology it refers to aspects of relationships between groups that consider themselves, and are regarded by others, as being culturally distinctive (see Eriksen, 1993: 4). The first fact of ethnicity, writes Eriksen (1993), is the application of systematic distinctions between insiders and outsiders; between We and the Other. Furthermore Eriksen says that ethnicity is constituted through social contact whereas two or several groups regard themselves distinctive by language, religion, kinship system, notions of shared origins and other differences that are considered a part of ethnic symbolism (see ibid.:18 and 68).
Ethnicity is often understood in relation to the concept of nation. Although both concepts are based on the cultural similarities the term nationalism in contrast to ethnicity is defined in its relationship to the state. The main difference between ethnicity and nationalism lies in the nature of the boundaries. Nationalism refers to the political boundaries that can correspond or not with the cultural ones, while ethnicity refers strictly to the cultural boundaries which in many cases differ from political. Many social anthropologists explain ethnicity as a starting mode of nationalism. Gellner (1983) defined it as a kind of ethnic ideology which holds that their group should dominate the state. A nation-state, therefore, is a state dominated by an ethnic group, whose markers of identity (such as language or religion) are frequently embedded in its official symbolism and legislation (Eriksen 1993: 99). Similarly to Gellner, Anderson (1991) continues that nation is an imagined political community. With the word imagined he does not necessarily mean invented as he refers on the fact that people who are members of one nation never (physically) know all fellow-members although that ideologically they will consider them as part of one community (Eriksen 1993: 100). Above all both studies of ethnicity at the local community level and studies of nationalism at the state level stress that ethnic or national identities are constructions; they are not natural (ibid.). This means that the notions of nationalism and ethnicity are not natural acts as they are often perceived but social constructions created by particular group of people.
Likewise ethnicity and nationalism, it is also the history that is in social anthropology understood as a social construction. Both, ethnic and national identities are based on the notions of shared origins. Interpretations of history are therefore important to ideologies that seek to justify, strengthen and maintain particular ethnic and national identities (see ibid.: 59). Since history became part of the fund knowledge or ideology of ethnicity or nation, local community, state or movement is not what has actually been preserved in popular memory, but what has been selected, written, pictured, popularised and institutionalised by those whose function is to do so (Hobsbawm and Ranger [1983] 2002: 13). Furthermore Hobsbawm and Ranger (1983) note that all historians, whatever else their objectives, are engaged in this process inasmuch as they contribute, consciously or not, to the creation, dismantling and restructuring of images of the past which belong not only to the world of specialist investigation but to the public sphere of man as a political being (ibid.).
Above all, throughout the world there are many local groups that recognise themselves distinct from the neighbouring groups or the state where they are located. All of them could identify themselves with the terms of ethnicity, nationality and contested history. At the same time all of them could also add some of its particularities (distinctive features) to the definition of these terms. Above all, ethnicity, nationality and history are terms that appear mostly in academic and political discourse. Therefore they can never fully correspond with the local definitions of identity and belonging. Thus, contemporary anthropological discipline suggests referring on the local terms, as they are the best mode to describe and synthesise of what is going on in particular local group. Himariots, who according to my observation claim their distinct identity there are only one of more than 900 local groups throughout the world that consider themselves, and are regarded, as being culturally distinctive (see http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_ethnic_groups) by other groups. Some of them are struggling for their national recognition of their distinctiveness and separation from the state like Nuba in the South Sudan, others are staying unknown and marginal like Ukljani in Kanalska Valley on the Italo- Slovenian- Austrian border, some of them had been recognised as minorities like Yamomamö Indians of South America, while some are being forgotten as they almost died out like Nutka indigenous people of Canada. All of them have their distinct stories and claims which are based on digging deep down/back in the past in order to find the historical facts about their origins. The later are considered as answers and solutions for their contemporary problems. In seeking their roots of origin and referring on autochthonism they are recalling the oral histories (istories) told by their grandfathers or heard by their fellow-villagers; referring on history books; and seeking the origin of the village surnames. As almost each member of the local group holds its distinct version of history, I could say that Himara area is a place of contested histories. These contestations are bringing several tensions that can be seen on inter and intra-local level, national and international level. I believe that instead of such contestations Himariots would be better of in concentrating on how to solve concrete questions about their future development. Thus I see this conference as a good example and important step towards the constructive solution of Himariote future, which will then indirectly help to solve also their issues of identity and belonging.
Disa mendime pėr Bashkinė e Himarės pėr rritjen e efektivitetit tė marketimit tė rajonit
Stavri MARKO
Duke parė nevojėn e domosdoshme tė Krahinės sė HIMARĖS pėr zhvillim, parė gjithashtu nė aspektet e vlerave turistike, nė agrobisnes, nė trashėgiminė kulturore, shoqėrore dhe historike, jo vetėm nė Shqipėri por edhe nė rajonin tonė, do tė doja tė paraqesja disa sugjerime pushtetit vendor tė Bashkisė sė Himarės. Mendoj se kėto propozime, do tė risin mė tej vlerat e mėdha qė paraqet e ardhmja e krahinės sė Himarės dhe e gjithė Akrokerauneve nė pėrgjithėsi.
Propozimet janė studiuar nė bazė tė parametrave bashkėkohorė si nė aspektet e tė Drejtave tė Njeriut dhe standarteve ndėrkombėtare si dhe nė bazė tė legjislacionit dhe kushtetutės shqiptare.
SUGJERIMI 1.
Tė formohet njė Bordi Kėshillimor (modeli i tė cilit funksionon nė Himarė pėr mosmarrėveshjet e pronave) i cili do tė shėrbejė pranė Kėshillit Bashkiak dhe Kryetarit tė saj nė formėn e Kėshillit tė tė Urtėve sipas traditės himariote. Gjithashtu cdo fshat mund tė ngrejė njė kėshill tė tillė.
SUGJERIMI 2.
Bashkia e Himarės duhet tė shpallė njė konkurs me gjithė Komunitetet Himariote pėr tė patur sa mė shpejtė tė jetė e mundur stemėn dhe flamurin e saj, si mjet pėr identifikimin e vlerave kulturore historike dhe turistike tė krahinės njė trevė mė se 6,000 vjecare.
SUGJERIMI 3.
Himara ka personalitete mbarė botėrore dhe si e tillė ėshtė e nevojshme tė bėhen sugjerime pranė Bashkisė sė Himarės pėr dhėnjen Qytetarė Nderi tė asaj pjese qė kanė kontribuar nė pėrpjekjet pėr tė ngritur lart emrin dhe qytetarinė e Himariotit si nė Shqipėri dhe nė botė nė momente dhe kohė tė ndryshme tė historisė.
SUGJERIMI 4.
Pėr ata persona me prejardhje nga Himara qė simbolizojnė luftėn dhe pėrpjekjet e lavdishme pėr tė mbrojtur vlerat, pavarsinė dhe lavdinė e Himarės, tė ngrihen dy ose tre monumente nė qėndėr tė Himarės. Sugjerime mund tė sillen nga Komunitetet himariote dhe tė aprovohen nga Kėshilli Bashkiak i Himarės.
SUGJERIMI 5.
Ėshtė mė se e domosdoshme qė Himara tė ketė dokumentacionin e saj historik. Pėr kėtė qėllim, ne sugjerojmė qė Historia e Himarės e cila ėshtė njė nga pėrpjekjet mė tė lavdishme dhe shėmbullit tė pathyeshmėrisė sė krishtėrimit, tė ketė muzeun e saj duke pasqyruar vlerat reale shekullore. Kjo do te shėrbejė njėkohėsisht pėr tė thyer tpėrpjekjet e fallsifikatorėve tė cilėt duan tė shtrėmbėrojnė qėllimisht historinė e Himarės. Kjo vlen pėr ēdo fshat, tė cilėt duhet tė arshivojnė vlerat historike nėpėrmjet fotografive dhe inventarizimin e dokumentacionit historik.
SUGJERIMI 6.
Cdo shtėpi e fshatrave tė Himarės, ėshtė njė dokument mė vete me vlera kulturore historike, turistike. Pėr kėtė qėllim, i del pėr detyrė komisionit tė kulturės nė Bashkinė e Himarės tė evidentojė dhe bėjė tė mundur ruajtjen si dhe studimin pėr tė restauruar me ndihmė tė donatorėve tė huaj ose dhe vetė banorėve kėto vlera qė kanė gjithashtu tė ardhura tė shumta nga turizmi bashkėkohor. Gjithashtu, Bashkisė sė Himarės i duhet tė marė vendime energjike pėr tė prishur objekte dhe sisteme infrastrukture jashtė konceptimeve moderne turistike, siē janė muret me blloqe betoni ose shkatėrrimin e monopateve tė fshatrave.
SUGJERIMI 7.
Tė krijohen kushte sa mė tė pėrshtatshme qė media himariote tė ketė aksese bashkėpunimi; Bashkia e Himarės dhe Diaspora pėr tė prezantuar nė Botė vlerat historike dhe turistike tė krahinės pėr tė thithur sa mė shumė turistė kualitativė nga jashtė nėpėrmjet Web- page-it himariot si pikė takimi e gjithė himariotėve nė ēo pikė tė globit. Gjithashtu tė bėhen pėrpjekje financiare pėr tė vėnė nė efiēencė tė plotė televizionin lokal tė Himarės.
SUGJERIMI 8.
Miratimi i njė ditė feste pėr krahinėn e Himarės ku tė krijohet mundėsia dhe hapėsira pėr tu mbledhur fizikisht tėrė krahinėn e Himarės si dhe mundėsitė e rahjes sė mendimeve nė tė ardhmen pėr begatinė e krahinės sonė. .
SUGJERIMI 9.
Kombinimi i hapjes sė sezonit turistik si dhe festės sė ullirit si ngjarje kmbėtare pėr promovimin e dy aktiviteteve kryesore qė ka treva jonė. Tė miratohet Guida Turistike e Himarės si dhe tė bėhet azhornimin e Agjensive turistike brėnda dhe jashtė vėndit.
SUGJERIMI 10.
Decentralizimi i Himarės nga Vlora dhe Saranda si mjet pėr shėrbimin mė tė shpejtė tė qytetarėve dhe Bashkisė. Duke parė vlerat historike, teritoriale, kulturore, fetare dhe komunitare, i sugjerohet autoriteteve vendore dhe administrative qėndrore qė tė shikojnė me pėrparėsi Bashkimin e Bashkisė sė Himarė me Komunėn e Lukovės nė njė tė vetme. Nga ky decentralizim, ne sugjerojmė nė ndarjen e re teritoriale dhe administrative qė Bashkia e Himarės tė aprovohet nė nivel Prefekture.
SUGJERIMI. 11.
Tė inkurajohet Bashkia e Himarės pėr tė vendosur nė hapėsirėn e teritorit tė vetė autonom, nė tė tria gjuhėt shqip, greqisht dhe anglisht si shprehje e vullnetit komunitar, tabela pėr promovimin vėndeve kryesore tė Himarės, tė cilat do tė prezantojnė kulturėn dhe vlerat historike turistike tė krahinės sė Himarės. (Shėmbulli I Nartės le tė shėrbejė si model pėr Bashkinė e Himarės).
SUGJERIMI 12.
Diaspora e Himarės, nė bashkėpunim me Bashkinė e Himarės, tė bashkėpunojnė ngushtė pėr tė bėrė tė mundur regjistrimin e gjėndjes civile nė Himarė. Kjo do ti shėrbente mbi tė gjitha krijimin dhe ruajtjes sė harmonisė ndėr-Himariote si dhe do tė krijojė mundėsinė qė himarioti tė ndjehet jo si i huaj nė krahinėn e tij.
Jam i bindur se Bashkia e Himarės si dhe Kėshilli Bashkiak, diaspora dhe konsulenca e forumeve tė shoqatave himariote si dhe ato ndėrkombėtare, do tė mund tė gjejnė forcat pėr tė vėnė nė jetė pikėrisht kėto propozime si dhe ato qė do tė dalin nga rezoluta finale e Konferncės Pan Himariote.
Vetėm duke qėndruar tė bashkuar, parė nė aspektin e unitetit shėmbėllor tė himariotėve, ne duhet tė jemi tė ndėrgjegjshėm pėr sfidad e mėdha qė na dalin nė kėtė rrugė tė gjatė dhe tė vėshtirė, pėr tė ardhmen e brezave tanė. Ne duhet tė vazhdojmė tė krenohemi me historinė e pamposhtur tė baballarėve tanė, me traditėn e hekurt tė nėnave himariote qė edukuan dhe skalitėn nė gurė, nė breza, simbolin e himariotit.